وی از علمای امامی قرن دوازدهم هجری است که در قم به دنیا آمد و تحصیلات خود را در قم و مشهد گذراند و تا پایان عمر نیز در مشهد ماندگار شد. صاحب روضات الجنات از وی به عنوان عالم فاضل و جامع، ادیب و محدث فقیه یاد کرده است. (1) میرزا محمد در زمینه ادبیات، علم بلاغت، ادعیه، فقه، زندگی ائمه معصوم- علیهم السلام - و شرح بر صحیفه سجادیه آثاری دارد، اما مشهورترین اثر او تفسیر کنز الدقائق است.
علت شهرت وی به مشهدی آن است که در جوار حضرت امام علی بن موسی الرضا- علیه السلام - در شهر مقدس مشهد اقامت گزید. وی از محضر ملا محسن فیض کاشانی بهره برد و در تفسیر قرآن از راه و روش او پیروی کرد.
آشنایی اجمالی
شیخ محمد بن محمدرضا قمی مشهدی دانشمندی جامع نگر، ادیبی كوشا، فقیهی پارسا، محدثی مورد اعتماد و از همه مهم تر یكی از برجسته ترین مفسّران دنیای تشیّع در اوایل قرن دوازدهم است. او كه در یكی از بهترین دوران شكوفایی تشیّع یعنی عصر صفویه زندگی می كرد، با بزرگ ترین دانشمندان، محدثان، فقیهان و فیلسوفان سده یازده و دوازده همنشین بود. برخی از آنان عبارتند از: ملامحمد محسن فیض كاشانی(م 1091 ق)، علامه محمدباقر مجلسی(م 1111 ق)، علامه محقق ملامحمدباقر سبزواری، صاحب ذخیرة المعاد فی شرح الارشاد(م 1091 ق)، شیخ محمد بن حسن حرّ عاملی، صاحب وسایل الشیعه(م 1104 ق) و ملاخلیل بن غازی قزوینی (2) نویسنده شرح عدّه الاصول والصافی فی شرح الكافی(م 1089).
میرزا محمدقمی بر اثر معاشرت با این بزرگان و سایر دانشمندان برجسته معاصرِ خویش، به مقامات عالیه علمی و معنوی و كمالات روحانی نایل آمد. از تاریخ تولد، وفات، اساتید و شاگردان وی اطلاعات دقیقی در دست نیست؛ امّا از گفته ها و نوشته های برخی از رجال شناسان معتبر و متبحّر و مورد اطمینان همانند محدّث نوری در الفیض القدسی، محقق خوانساری در روضات الجنات و محدّث قمی در فوائدالرضویه و سیدمحسن امین در اعیان الشیعه، برمی آید كه این شخصیت قرآنی از علّامه مجلسی و فیض كاشانی بیش ترین بهره ها را از خرمن فضل و دانش آن بزرگان برده و در سال 1107 به افتخار اخذ اجازه از علّامه مجلسی نایل آمده است.(3)
میرزا محمد قمی در اول تفسیرش، خود را چنین معرفی می كند: «امّا بعد: فیقول الفقیر الی رحمة ربّه الغنی میرزا محمد المشهدی بن محمدرضا بن اسماعیل بن جمال الدین القمی...».(4) بر این اساس او اصالتاً اهل قم، امّا تولد و نشو و نمای وی در مشهد مقدس بوده است. وی علاوه بر مقدمه تفسیر، در دیگر تألیفات خود نیز به این نكته اشاره دارد.(5)
مفسّر قمی در خطّه عالم پرور خراسان و در شهر مقدس مشهد دیده به جهان گشود و بعد از تحصیلات ابتدایی به كسب علوم و دانش های رایج و معارف الهی پرداخت.
این عالم بزرگ بر اثر تلاش و كوشش فراوان توانست آثار متعدد و پر ارجی را تألیف كند، كه این آثار به نوبه خود، زینت بخش محافل علمی و مذهبی و چراغی فروزان برای دانش دوستان و معرفت جویان گردید. در میان تألیفات پرارج وی، تفسیر بی نظیر «كنزالدقائق» منزلت ویژه ای دارد.
آثار
کنزالدقائق
اثر مهم او تفسير جامعی است به نام كنزالدقائق و بحر الغرائب. صاحب روضات می نويسد: تا اين زمان تفسير بدين جامعی و زيبائی نوشته نشده است. محدث قمی می نويسد: کنز در چهار مجلد نوشته شده و اين کتاب احسن التفاسير و از هر لحاظ جامع و کامل و سودمند است. محدث قمی اضافه می کند که تفسير مذکور از تفاسير صافی و نورالثقلين نيز بهتر است.(6)
علّامه مجلسی در تقریظ خود بر این تفسیر می نویسد:
خداوند جزای خیر دهد به عالم شایسته، دانشمند كامل، پژوهشگر ژرف نگر، جانشین زبردست گذشتگان، شخصیتی كه دقیق ترین معانی علمی را با فكر تیزبین خود به دست می آورد و گوهرهای حقیقت را با رأی صائب خود استخراج می كند، عالم مطّلع، نیك اقبال و تربیت یافته مكتب اهل بیت، مولانا میرزا محمد مۆلف این تفسیر. ان شاءالله پیوسته تحت تأییدات پروردگار توانا موفق باشد. او این تفسیر را زیبا، متقن، با كمال دقت، پرفایده و بجا نوشته و آیات بیّنات قرآن را با روایات ائمه طاهرین(ع) تفسیر نموده است. نكته های ناب معانی را از پوسته لفظ جدا نموده و سنت و كتاب را با هم تلفیق كرده است. او تمام تلاش خود را در تفسیر خویش به كار گرفته و آنچه از اخبار و احادیث لازم بوده استخراج نموده است. او همچنین معانی لطیف و رازهای ناگفته را به تفسیر خویش افزوده و تفسیر خود را پربار و پسندیده تر كرده است. خداوند او را از بركات ایمانش بهره مند گرداند و اهل ایمان را از تفسیر وی بهره ور سازد و به او بهترین جزای نیكوكاران را عطا فرماید و با ائمه طاهرین - صلوات الله علیهم اجمعین - محشور بگرداند.
روز عید غدیر مبارك 1102محمدباقر بن محمدتقی (7)
آثار دیگر
1- انجاح المطالب فی الفوز بالمآرب: این رساله در موضوع علم معانی بیان و به صورت منظوم بوده و با تحقیق آقای السید الحسینی در شماره 4 مجلّه «تراثنا» چاپ شده است. این منظومه چنین آغاز می شود:
الحمدلله و صلّی الله
علی رسوله الذی اصطفاهُ
محمّدٍ و آله و سَلَّما
و بعد قد احببت ان اُنَظَّم
فی عِلْمَی البیان و المعانی
رُجوزةً لطیفه المعانی
ابیاتُها عن مائةٍ لم تزد
فَقُلْتُ غیرَ آمنٍ من حسد
مصحّح این منظومه در مقدمه می گوید:
اشعار لطیف، نظم روان، اختصار و جامعه بودن این مجموعه توجه مرا به خود جلب نمود و چون در علوم بلاغت آن را از هر لحاظ زیبا و پسندیده تر دیدم، به تحقیق و احیای آن علاقه مند شدم.(8)
2- التحفة الحسینیّه: این كتاب به زبان فارسی و در آداب نماز و سایر عبادات، ادعیه، آداب سفره، و به نام سلطان حسین صفوی نگاشته شده است؛
3- حاشیه بر كشاف زمخشری؛
4- حاشیه بر حاشیه شیخ بهایی بر تفسیر بیضاوی؛
5- جواب اعتراضات و شبهات علمای ماوراء النهر در مورد شیعه؛
6- تبیان سلیمانی: به زبان فارسی و تفسیر روایی قرآن از اول تا سوره عنكبوت می باشد؛
7- سته ضروریه: این كتاب نیز فارسی و در مورد معارف دینی و اعتقادی نگاشته شده است؛
8- سُلَّم درجات الجنَّه فی معرفة فضائل ابی الائمه(ع): ترجمه و شرح چهل حدیث در فضایل امیرمؤمنان(ع) و به زبان فارسی است؛
9- الفوائد الشارحه: منظومه ای در علم تصریف كه برای پسرش اسماعیل در مشهد نوشته است.
10- شرح زیارت رجبیه: مفسر قمّی این كتاب را در سال 1097 در مشهد مقدس تحریر كرده و در شرح مطالب، اول اعراب و آن گاه به ترتیب لغت، ترجمه و توضیح معنی را آورده است؛
11- شرح صحیفه سجادیه: در سال 1091 در مشهد نگارش یافته است؛ 12- كتاب صید و ذباحه: كه موضوع آن فقه استدلالی است؛ 13- كاشف الغمه: در موضوع تاریخ و سیره و شرح حال پیشوایان معصوم و در 14 بخش تنظیم شده و مؤلف در سال 1075 از نگارش آن در مشهدفراغت یافته است؛
14- مراصدالعصمة والضلاله: مصنف، این كتاب را در مقدمه كاشف الغمه معرفی نموده است؛
15- معاد و حشر و نشر اجساد: میرزا محمد قمی این اثر را به زبان فارسی و در موضوع معاد به رشته تحریر در آورده است. او همچنین در این كتاب تحقیقی نیز در معنی كفر و ایمان انجام داده است. آغاز این اثر چنین است: «زیباترین كلام، در هر مرام، ذكر مَلِك عَلاَّم است كه رشحه ای از بحر رحمت او...».
16- رساله ای در وجود: این اثر، رساله ای فارسی است كه در آن سخنان مولا رجبعلی در رساله معروفش به نام «اشترك لفظی و معنوی در وجود» مورد نقد و نقض قرار گرفته است؛
17- تصحیح شواهد ابن ناظم: مصحّح آن را در سال 1087 تصحیح و به شیخ لطف الله مشهدی رضوی اهدا نموده است.(9)
فرزندان دانشمند و نیك اندیش
میرزا محمد قمی كه در مشهد زندگی می كرد، دو پسر به نام های اسماعیل و محمدرضا و یك دختر نیكوكار داشته است كه در حفظ و نگهداری تفسیر كنزالدقائق نقش به سزایی ایفا نموده است. محمدرضا همانند پدر خویش در راه تألیف و تصنیف تلاش می كرد كه نگارش رساله ای در شرح و ترجمه قصیده حمیری در جمادی الثانی 1123 در مشهد، شاهد بر این مدعا است.
در دیباچه این رساله كه در مدح علی(ع) نگاشته شده، چنین آمده است:
... این رساله ایست مشتمل بر دو حدیث كه دلالت می كند بر فضیلت سیداسماعیل حمیری و شرح قصیده او كه مترجم آن هست بروجه اختصار... خادم محبان علی بن ابی طالب(ع) محمدرضا بن میرزا محمد بن محمدرضا بن اسماعیل القمی اصلاً، مشهدی مولداً و مسكناً.(10)
همچنین میرزا محمد قمی كتاب «الفوائد الشارحه لمشكلات المنظومة الصرفیه» را، كه مشتمل بر چهار هزار بیت است، در مشهد به نام پسرش اسماعیل نوشته و در سال 1090 ق. آن را به پایان برده و به فرزند ارجمندش اهدا نموده است.(11)
در نگاه دیگران
1- محدث قمی: «این عالم جلیل از شاگردان علامه مجلسی (قدس سره) است و علامه مذكور، ثنای بلیغی از او و از تفسیر او نموده است و او را اجازه داده است».(12)
2- میرزا حسین نوری، صاحب مستدرك الوسائل: «تفسیر كنزالدقائق از
صفحه 24
بهترین، جامع ترین و كامل ترین تفاسیر است و از تفسیر صافی و نورالثقلین مفیدتر می باشد».(13)
3- میرزا محمدباقر خوانساری: «او دانشمندی فاضل و عالمی عامل، ادیبی جامع نگر، محدثی فقیه و مفسّری مطّلع و مورد اطمینان می باشد. او از چهره های والامقام در عصر علامه مجلسی، محقق سبزواری و ملامحسن فیض كاشانی است».(14)
4- شیخ حرّ عاملی، صاحب وسائل الشیعه: «مولانا محمد بن رضا قمی از فضلای هم عصر ما است. او شرح منظومه ای در علم معانی و بیان دارد كه در صد بیت تنظیم شده و به نام نجاح المطالب موسوم گردیده است.»(15)
وفات
این كاوشگر معارف عالیه قرآن در نیمه اوّل قرن دوازدهم و در حدود سال 1125 ق. دار فانی را وداع گفته، به لقاءالله پیوست.
دریافت فایل صوتی [1]
پی نوشت:
1- روضات الجنات، ج ۷، ص ۱۰۰
2- در مورد مكارم اخلاق این دانشمند و محقق گرانمایه نوشته اند كه در مسئله ای بین او و ملامحسن فیض كاشانی بحثی طولانی واقع شد و وی بر موضع خود بسیار پافشاری می كرد؛ اما بعد از مدتی به اشتباه خود پی می برد و برای عذرخواهی با زحمت تمام از قزوین به كاشان می رود هنگامی كه به در خانه ملامحسن فیض كاشانی می رسد، از پشت در با صدای بلند می گوید: «یا مُحْسِنُ! قَدْ اَتك المسیئ،؛ ای محسن! خطكار به پیشگاهت آمد» وقتی كه مرحوم فیض در را می گشاید، وی عذرخواهی می كند و بعد از ساعتی به قزوین باز می گردد (ریحانةالادب، ج 4، ص 452).
3- الذریعة، ج 13، ص 145 .
4-كنزالدقائق، ج 1، ص 2، چاپ وزارت ارشاد اسلامی .
5- مقدمه تفسیر كنزالدقائق؛ ریحانة الادب ج 5، ص 320 و الذریعه، ج 18، ص 152 .
6- مفسر قمی، پایگاه شعائر.
7- اعیان الشیعه، ج 9، ص 408، با تلخیص .
8- تراثنا، ش 4، ص 209 .
9- در بخش تألیفات از كتاب های الذریعه ج 3، 12، 13، 16؛ مقدمه تفسیر كنزالدقائق؛ ریحانةالادب ج 5 و روضات الجنات ج 7، استفاده شده است .
10- الذریعه، ج 22، ص 49 و مقدمه تفسیر كنزالدقائق .
11- الذریعه، ج 13، ص 145 .
فوائدالرضویه، ص 618 .
12- الفیض القدسی، ص 100 .
13- روضات الجنات، ج 7، ص 110 .
14- امل الآمل، ج 2، ص 272 .
15- یعنی: رهبر و ولیّ شما تنها خدا و پیامبر او و ایمان آورندگانی هستند كه نماز را اقامه می كنند و در حال ركوع، زكات(و صدقه) می دهند .
