میر محمدصالح خاتون آبادی

مير محمدصالح خاتون آبادى (1058ق ـ 1126ق)؛ فقيه، محدّث و عالم امامى قرن دوازدهم.

ولادت و خانواده مير محمد صالح خاتون آبادي

میر محمدصالح به سال 1058 به دنیا آمد.[1] اما در کتاب‌های شرح حال، نکته‌ای درباره زادگاه و محل رشد و بالیدن او ذکر نشده است؛ هر چند می‌‌توان حدس زد که او بیشتر عمرش را در اصفهان سپری کرده است؛ زیرا مدت سی سال در خدمت علامه مجلسی بوده[2] و بیست سال نزد محقق خوانساری شاگردی کرده و سال‌های آخر عمرش، شیخ الاسلام اصفهان گردیده است.

پدر محمدصالح، میر عبدالواسع نام داشت. سال تولدش در منابع ذکر نشده است؛ اما از آن جا که در وقایع السنین والأعوام وفاتش در 73 سالگی و 1098 هـ.ق ذکر شده،[3] می‌‌توان گفت ولادت او به سال 1025 هـ.ق رخ داده است.

استادان مير محمد صالح خاتون آبادي

شخصیت فرهیخته و دانای این نوشتار، سه استاد بزرگ داشته است و این سه، همه ارباب دانش و بینش و از اعلام وادی معنویت و فضیلت بوده‌اند. آنان عبارتند از:[4]

1. علامه محمدباقر مجلسی (1037ـ1111 هـ.ق)
2. ملا میرزا محمد بن حسین شیروانی (1098ـ1023 هـ.ق)
3. محقق خوانساری (آقا حسین بن جمال‌الدین محمد 1016ـ1098 هـ.ق).[5]

شاگردان

• فرزندش میرمحمدحسین خاتون آبادی
• خواهرزاده اش ابوالحسن بن محمدطاهر فتونی (متوفی ۱۱۳۸ق یا ۱۱۳۹ق)
• احمدبن اسماعیل جزائری (متوفی ۱۱۵۱ق)
• نورالدین بن نعمت اللّه جزائری (متوفی ۱۱۵۸ق)
• احمد علوی خاتون آبادی (متوفی ۱۱۶۱ق) [6]

جایگاه علمی‌‌ و اجتماعی

درباره جایگاه علمی‌‌ و اجتماعی خاندان میر محمدصالح باید به صراحت اعتراف کرد که در بیشتر ـ یا همه ـ آثار شرح‌حال‌نگاری، به طور مشروح، مطلبی نیامده است؛ اما از مناصبی که میر محمدصالح و برخی از اعقابش داشته‌اند، این مطلب به خوبی استفاده می‌‌شود که آنان حضوری فعال و تأثیرگذار در عرصه دانش و اندیشه و امور اجتماعی داشته و مقبول عام و خاص بوده‌اند.

برای پی بردن به جایگاه اجتماعی و علمی ‌‌این خاندان، لازم است علاوه بر توجه به وظایف کسانی که به امامت جمعه و شیخ الاسلامی‌‌ منصوب می‌‌شده‌اند، به این نکته نیز عنایت شود که این دو منصب از میان ده‌ها عالم هر زمان به افرادی با شرایط علمی‌‌ و مقبولیت خاص اعطا می‌‌شده است.

امامت جمعه، منصبی بود که در هر عصر برای شهرهای مهم از سوی حاکم به یکی از عالمان معروف اصفهان داده می‌‌شد. در اصفهان معمولاً امام جمعه در هر زمان، نماز جمعه را در مسجد قدیم برگزار می‌‌کرد.

شیخ الاسلام، منصب عالی روحانی بود که به یکی از بهترین عالمان روحانی داده می‌‌شد و او به دعاوی شرعی، امر به معروف و نهی از منکر، نظارت بر امور حسبی و امور عالی روحانیون[7] و نظارت بر تمام طلاق‌های رسمی، مدیریت اموال یتیم و افراد غایب می‌‌پرداخت. به علاوه، اجازه اعمال دینی نیز از طریق دفتر شیخ الاسلام صادر می‌‌شد.

اهمیت این منصب از زمان سلطان سلیمان اول به اوج خود رسید.[8] شیخ الاسلام می‌‌توانست مشروعیت و صلاحیت شخص سلطان را زیر سوال ببرد و در امور داخلی دخالت کند. حدود احکام و فرامین با مشورت وی انجام می‌‌شد. شیخ الاسلام شهرهای دیگر، زیر نظر شیخ الاسلام اصفهان انجام وظیفه می‌‌کرد و عزل و نصب صاحبان این منصب در دیگر شهرها، با تأیید و تصویب و نظر شیخ الاسلام اصفهان بود.[9]

اولین شیخ الاسلام و امام جمعه اصفهان در عهد صفوی، شیخ بهایی است و پس از او حکیم و فقیه میر محمدباقر داماد؛ تا این که این امر به ملا محمدتقی مجلسی تفویض گردید. پس از درگذشت او، این مناصب به فرزندش علامه محمدباقر مجلسی تفویض گردید. با رحلت علامه، با وجود اعیان و معاریف بزرگ اصفهان، امامت جمعه و ریاست دینی و شیخ الاسلامی، به میر محمدصالح، داماد علامه مجلسی و سپس به میر محمدحسین واگذار شد. پس از او دو شخص دیگر از غیر این خاندان، امام جمعه گردیدند؛ اما دوباره این مسئولیت به اعقاب میر محمدصالح بازگشت ابتدا به میر محمدمهدی (متوفی 1183 هـ.ق) فرزند بزرگ میر محمدحسین خاتون‌آبادی، پس از او به میر عبدالباقی، فرزند دیگر میر محمدحسین، و پس از او به میر محمدحسین، فرزند میر عبدالباقی.

تا سال 1348 هـ.ق همچنان این سمت بر عهده این خاندان بود. از این پس تا بیست سال، اصفهان امام جمعه نداشت؛ تا این که در سال 1368 هـ.ق، میر محمدمهدی سلطان الادبا به امامت جمعه اصفهان منصوب شد. وی آخرین امام جمعه از این سلسله است گفتنی است که امام جمعه‌های تهران نیز از اولاد میر محمدمهدی، فرزند میر محمدحسین، فرزند میر محمدصالح خاتون‌آبادی بوده‌اند.[10]

خاتون آبادى پس از درگذشت مجلسى با وجود عالمان بزرگى مانند فاضل هندى (متوفى 1137ق) و آقا جمال الدين خوانسارى (متوفى 1122ق)، امام جمعه و سرپرست حوزه علمى اصفهان شد و پس از وفات جعفر بن عبداللّه كَمَرِه اى (شيخ الاسلام اصفهان) در 1115ق، شيخ الاسلام شهر شد.

پس از مدتى مناسبات او با شاه سلطان حسين (حك: 1105ـ1135ق) كه از ابتدا نيز رغبت چندانى به انتصاب او در اين سِمَت نداشت، تيره گشت و در ربيع الثانی 1124ق عزل شد ولى بار ديگر در 1125ق، با وساطت مريم بيگم عمه شاه، به اين سمت منصوب شد.[11]

آثار علمی

تصویر: