بحار الأنوار
كتاب« بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار( عليهم السلام)» يكى از آثار متعدد علامه محمد باقر مجلسى( م 1110) و دائرة المعارفى از معارف گوناگون شيعه اماميه است.
نحوه گردآورى مطالب
در جمعآورى و تدوين بحار، گروهى علامه را همراهى كردهاند. او عدهاى را براى يافتن كتابها به كشورهاى مختلف اسلامى فرستاد. سپس از آنها نسخهبردارى كرد. به همين جهت هم اكنون نسخههاى خطى فراوانى از كتب مختلف اسلامى از قرن 11 و 12 هجرى در دست است. در اين كتاب توجه اصلى به جمع كلمات گهربار معصومين( عليهم السلام) بوده است.
بحارالأنوار در اصل در 25 جلد تنظيم شده بود كه هر جلد آن به موضوعى خاص مىپردازد. اين مجلدات امروزه در 110 جلد ارائه شده است. چينش مطالب بحار بسيار متأثر از كتاب كافى است، هر چند تفاوتهايى هم در اين بين ديده مىشود. چنانكه برخى ابواب و كتب براى اولين بار مطرح شده است مانند« كتاب السماء و العالم» و تاريخ انبياء و ائمه( عليهم السلام).
روش تأليف
در هر موضوع ابتدا آيات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده و در صورت لزوم، توضيح و تفسيرى هم براى آيات بيان شده است. پس از آن روايات هر باب به تفصيل و با ذكر مأخذ و سند كامل آمده است. روايات تكرارى از يك يا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها يا متن روايات مشابه در كتب گوناگون تذكر داده شده است. در بسيارى موارد علامه مجلسى با عنوانى مانند« بيان» توضيحات و شرحهايى بر روايات زده و نظرات خود را منعكس مىكند.
تدوين بحار از سال 1070 تا 1103 هجرى ادامه يافت. البته مجلدات آن به ترتيب آماده نشد بلكه در سال 1077 هجرى جلد دوم، سپس جلد پنجم و يازدهم و آخرين مجلد، جلد چهاردهم آن بود.
چاپهاى كتاب
دارالكتب الاسلامية اين 26 جلد را در 110 جلد چاپ نموده كه جلد 54 تا 56 آن فهرستها و آدرسهاى كتاب مىباشد. در افست بيروت اين فهرستها به مجلدات آخر منتقل شده است.
منابع كتاب
درباره منابع بحار، توضيحاتى در مقدمه كتاب آمده است. مؤلف در فصل اول از مقدمه، نام 375 كتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثارى ديگر نيز اشاره كرده است. اين منابع از حيث تنوع موضوعات بسيار گستردهاند و شامل كتب حديث، فقه، اصول، تفسير، رجال، انساب، تاريخ، كلام، فلسفه و لغت مىشوند.
به خاطر اشتهار كتب اربعه علامه از آنها مطالب فراوانى نقل نشده، بجز كافى كه بيش از 3500 مورد به آن استناد شده است. همه منابع بحار، شيعى است بجز كتاب« شهاب الأخبار». و اگر نامى از كتب اهل سنت آمده براى ردّ آن يا براى تأييد يا توضيح روايات است. از كتبى مانند عوالي اللآلي و تنبيه الخواطر كه روايات شيعه و سنى را مخلوط كردهاند بسيار كم استفاده شده است. ميزان استفاده مجلسى از منابع، يكسان نيست. ايشان براى حدود 80 منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص كرده كه اين كتب در حقيقت منابع اصلى بحار هستند. بعضى كتب مانند طب الرضا عليه السلام، توحيد مفضل، مسائل على بن جعفر عليه السلام، فهرست منتجبالدين و كتاب أهليلجه به طور كامل در متن بحار آمدهاند.
علامه از برخى منابع ذكر شده در ابتداى كتاب اصلا استفاده نكرده مانند كتابهاى«جمل العلم و العمل» و«المقنع» سيد مرتضى و«منتقى الجمان» و بسيارى از آثار ابن طاووس كه گويا به جهت طولانى شدن، موفق به اين كار نشده است.
علامه مجلسى با دقت و وسواس بسيار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خويش مىنگريست. او در فصل دوم از مقدمه بحار بحثى مفصل در اعتبار منابع و نسخههاى كتب آورده است. از جمله اينكه: بسيارى از اين كتب انتسابشان به مؤلفين، مشهور است به طورى كه علامه نيازى به بحث پيرامون اعتبار آنها نديده است. برخى كتب چون احتجاج و غرر الحكم كه اسناد روايات را حذف كردهاند چون رواياتشان مطابق ديگر كتب بوده معتبر دانسته شدهاند.
علامه صحيحترين و معتبرترين نسخهها را در حد امكان به دست آورده، بنابر اين شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفادهاش در بحار داده است. البته اين به معنى قبول تمام روايات آن كتب نيست چنان كه علامه نيز گاهى در« بيان» هاى خويش به ضعف برخى روايات اشاره دارد. در مجموع اشكالات زيادى به روايات بحار وارد است و در نگاه تحقيقى، بخشى از آنها نادرست خواهد بود، ليكن هدف مجلسى جمع آورى و حفظ روايات بوده و كتبى را به دست داده ه امروزه در اختيار ما نيست.
مجلسى ضمن تأليف بحار تصميم به نوشتن شرحى جامع بر آن داشته است. همچنين« بيان» هاى مؤلف در 13 مجلد از بحار بسيار كم است و روشن است كه علامه فرصت نوشتن آنها را پيدا نكرده است. همچنين رواياتى در دست داشته كه در بحار نياورده و بنا داشته آنها را همراه با روايات جديدى كه بدست مىآورد در كتابى مستقل بعنوان« مستدرك البحار» جمع نمايد كه متأسفانه اجل به او مهلت نداد.
ترجمه هاى كتاب
ترجمه هاى زيادى از بحار موجود است مانند ترجمه يكى از علماى هندوستان، ترجمهاى با نام« عين اليقين» از آقا نجفى اصفهانى( م 1332 ق)،« كشف الأسرار» از سيد اسماعيل موسوى زنجانى،« بنادر البحار» از فيض الاسلام( م 1406 ق)، و ترجمههاى جديد كه مجلدات بسيارى از جمله بخش زندگانى ائمه را شامل مىشود.
« سفينة البحار» اثر محدث قمى( م 1359 ق) نيز مرتبط با اين اثر عظيم است