شانزده گواهى تدريس از علّامه مجلسى

شانزده گواهى تدريس از علّامه مجلسى

علي صدرايي خويي

چکيده

در اين مقاله گواهي‌هايي که توسط علامه مجلسي بعد از جلسه درس به شاگردانش عطا شده مورد بررسي قرار گرفته است. خوش‌بختانه تعداد قابل ملاحظه‌اي از اين گواهي‌ها شناسايي گرديده و هم اکنون در دسترس مي‌باشد که تعداد آ‌ن‌ها بالغ بر دويست گواهي مي‌گردد. در اين مقاله شانزده گواهي مورد بررسي و متن کامل آن درج شده است. در اين گواهي‌ها نام شاگردان علامه مجلسي، نام کتاب‌هاي درسي، و تاريخ تشکيل، به دقّت ضبط گرديده و همين مسأله در تاريخ تطور حديث اهميّت فوق العاده دارد. از اين گواهي ها مشخص مي‌گردد که علامه مجلسي اغلب عمر خود را به تدريس کتب حديثي خصوصا «کتب اربعه» (کافي، تهذيب، استبصار و من لا يحضره الفقيه) سپري نموده و متجاور از پنچ دهه از عمرش مشغول اين کار بوده است.
کليد واژه: علامه مجلسي، گواهي هاي حديثي، کتاب‌هاي درسي حديث، اجازات حديثي، تصحيح متون حديثي.

علّامه مجلسي

علّامه محمّدباقر بن محمّدتقى مجلسى در اصفهان در سال ۱۰۳۷ق در خانواده‏اى حديث شناس پاى به جهان گشود و پس از ۷۴ سال تلاش و مجاهدات علمي- خصوصاً در عرصه ي حديث پژوهي- در سال۱۱۱۱ق، رخت از سراى فانى به دار باقى كشيد و در اصفهان در آرامگاه ابديش قرار گرفت.
تلاش‏هاى حديثى علّامه مجلسى تاكنون از ابعاد مختلف مورد توجّه و كاوش محقّقان قرارگرفته است. در اين نوشته، بر تلاش‏هاى علّامه در عرضه ي تدريس حديث و تربيت محدثان نظري مي شود، اساس اين پژوهش بررسى دست نوشته‏هاى علّامه مجلسى است كه سندى ماندگار از تلاش هاى او در اين عرصه است. اين دست‌نوشته‏ها گواهى‏هاى علمى است كه علّامه براى شاگردان خويش، نگاشته است که در بين آن‌ها، زمان تدريس و متن درسي تدريس شده، به‌صورت دقيق ثبت‌وضبط شده است.
قبل از ورود به كندوكاو اين گواهي ها، توضيحى درباره ي سنّت گواهى نويسى در تاريخ علوم اسلامى ضرورى است.

گواهى‏هاى علمى

نحوه ي تکثير کتاب هاي علمي، تدريس و مصون نگه داشتن آن‌ها از جعل و تحريف، يکي از مهم ترين دغدغه-هاي دانشمندان ديني بوده است. آن‌ها براي اين منظور، از روشي استفاده نموده اند که در اصطلاح کتاب شناسي به آن "بلاغ" يا "انها" گفته مي شود. بلاغ دست خطي از استاد بود که در نسخه نوشته مي‌شد و به‌وسيله ي آن گواهي، شرکت شاگرد در درس را تأييد مي گرديد و ضمناً صحّت نسخه نيز تأييد مي‌گشت؛ بنابراين "بلاغ" هم گواهي تحصيلي بود و هم نشان صحّت نسخه به‌شمار مي رفت. اساتيد در هر نسخه ي علامت بلاغ هاي متعددي مي نوشتند و در پايان نسخه يا پايان بخش هاي کتاب در ضمن بلاغ ها براى شاگرد اجازه نقل حديث و روايت را به‌نحو عموم يا در بار ه ي آن اثر يا آثارى خاص صادر مي كرد كه اين اجازه گواهى علمى براى آن شاگرد در اعتبار روايت‏ها و استنادهايش به شمار مي آمد. جلسه ي آن‌ها بدين طريق بود كه شاگرد در جلسه ي درس استاد شركت مي كرد و استاد متن كتاب را براى آن‌ها تدريس مي کرد و شاگردان علاوه بر فهم متن کتاب، نسخه اي از آن کتاب را در جلسه ي درس تصحيح مي کردند. پس از پايان جلسه درس، استاد در حاشيه‌ي نسخه ي شاگرد - همان جا که درس آن روز، در آن جا به پايان مي رسيد- امضا مي کرد. به همين دليل در حواشي يک نسخه، به تعداد جلسات درسي که آن کتاب خوانده مي شد، گواهي قرائت وجود دارد. در مواردي هم که گواهي قرائت در بخش‌هايي از نسخه وجود نداشته باشد، نشان آن است که آن قسمت را شاگرد در کلاس درس حضور نداشته است. در پايان نسخه نيز استاد به خط خود، اتمام درس و تصحيح نسخه را تأييد مي کرد و اگر شاگرد قسمت هايي از کتاب را نخوانده بود، به آن بخش ها تصريح مي کرد. امضاهاي گواهي قرائت، گاهى در يك كلمه و گاهى در چند کلمه يا جمله تحرير مي گرديد. علايم و عبارت‏هايي که از اين امضاها، تاکنون در نسخه ها مشاهده گريده عبارتند از: «بلغ»، «بلغ قبالاً»، «بلغ قرائةً»، «بلغ سماعاً»، «بلغ قبالاً ايّده اللّه تعالى»، «بلغ سماعاً ايده اللّه تعالى»، «بلغ منّي سماعاً ايّده اللّه تعالى»، «انهاه ايده اللّه تعالى». اين امضاها در اصطلاح نسخه‏شناسى «بلاغ» و «انهاء» يا «گواهى قرائت» ناميده مى‏شود.

اعتبار گواهى‏ قرائت

گواهى قرائت از دو حيثيت ارزش و اعتبار داشت: يكى آن كه تأييدى براى درجه ي علمى شاگرد بود. دوم آن كه نسخه‏اى كه امضاى بلاغ استاد را داشت، نشانه ا ي بر تصحيح آن نسخه در جلسه‌ي آن استاد بود و اعتبار آن از نسخه‏هاى ديگر بيشتر مى‏شد. در نسخه هاي خطي حديثي، گواهي قرائت به فراواني يافت مي‌شود و خوش بختانه تعداد قابل توجّهى از اين نسخه ها موجود است.

علّامه مجلسى و گواهى‏هاى علمى

علّامه محمّدباقر بن محمّدتقي مجلسي (م ۱۰۱۱ق) كه بيش از نيم قرن به تدريس متون حديثى اشتغال داشت، براى شاگردان خود گواهى‏هاى علمى متعددي صادر كرد كه تعداد قابل توجّهى از آن‌ها به‌دست ما رسيده است. در اين نوشته، بيشتر به گواهى‏هاى علمى از نوع دوم ـ گواهي شرکت در درس يا همان گواهي هاي درسي ـ اشاره مي شود تا گوشه هايى از تلاش‏هاى حديثى علّامه آشکار گردد.

اوّلين گواهي تدريس

اوّلين گواهي درسي از علّامه مجلسي که تاکنون شناخته شده، متعلق به سال۱۰۶۴ق است. اين گواهي را علّامه مجلسي بعد از اتمام تدريس اصول کافي، در پايان نسخه اي از آن، براي شاگردش محمّد ابراهيم نصيرى در ربيع الثاني۱۰۶۴ق نوشته است. بر اساس اين گواهي علّامه در بيست و هفت ‌سالگي به تدريس کتاب کافي مرحوم کليني اشتغال داشته است. اين نسخه در کتاب‌خانه ملّى تبريز به شماره ي ۳۰۷۴ نگه داري مي شود. ۱ و متن آن چنين است: «بسم الله الرحمن الرحيم أنهاه المولى الاوّلى الفاضل الذكي الالمعي ميرزا محمّد ابراهيم النصيري أيده الله تعالى، قراءة و تصحيحا و تدقيقا في مجالس آخرها بعض أيام شهر ربيع الثاني من شهور سنة أربع و ستين بعد الالف من الهجرة و أجزت له دام عزه أن يروي عني كل ما صحّت لي روايته واجازته بحق روايتي و اجازتي عن مشايخي و أسلافي رضوان الله عليهم. و كتب القاصر الخاسر ابن محمّد تقي محمّد المدعو بباقر عفى الله عنهما، حامدا مصلياً مسلماً.» ۲

آخرين گواهي تدريس

آخرين گواهي درسي از علّامه مجلسي که تاکنون شناخته شده است، سال۱۱۱۰ق - يک سال قبل از درگذشت علّامه- است. اين گواهي را علّامه براي مولي محمّد علي مشهدي در جمادي الثاني ۱۱۱۰ بعد از اتمام تدريس کتاب "السماء و العالم" بحار الانوار نوشته است. از اين گواهي معلوم مي شود که علّامه در آخر عمر خود به تدريس بحار الانوار اشتغال داشته است: «بسم الله الرحمن الرحيم أنهاه المولى الاوّلى الفاضل الصالح الفالح الورع الذكي التقي مولانا محمّد علي المشهدي – وفقه الله تعالي لمراضيه – سماعا و تصحيحا و ضبطا في مجالس آخرها آخر شهر جمادي الاخرة لسنة (۱۱۱۰) فأجزت له – کثر الله أمثاله – أن يروي عنّي كل ما أخذه منّي بأسانيدي المتصلة الي أرباب العصمة صلوات الله عليهم. و كتب الفقير الي الله الغني محمّدباقر بن محمّدتقي عفى الله عن جرائمهما، حامداًمصليا مسلما.» ۳ ؛ ۴

سال هاي تدريس علّامه مجلسي

بنا به دو گواهي ياد شده علّامه مجلسي مدّت ۴۶ سال ـ از سال ۱۰۶۴تا سال۱۱۱۰ـ به تدريس احاديث و نشر فرهنگ اهل‌بيت(عليهم‌السلام) اشتغال داشت. ما اين مدّت را به چند دوره تقسيم نموده و درباره ي کتاب هاي تدريس شده در هر دوره و شاگردان علّامه در آن‌ها و هم چنين کتاب هاي تدريسي، با بررسي گواهي هاي به‌دست آمده از هر دوره بحث خواهد شد. اين دوره ها عبارتند از: دوره ي اوّل از سال۱۰۶۴ تا ۱۰۸۰ق؛ دوره ي دوم از سال۱۰۸۰ تا ۱۰۹۰ق؛ دوره ي سوم از سال۱۰۹۰ تا ۱۱۰۰ق؛ دوره ي چهارم از سال۱۱۰۰ تا ۱۱۱۰ق. اساس اين تقسيم بندي گواهي هاي تدريسي است که تاکنون از علّامه شناسايي گرديده و در صورت شناسايي گواهي-هاي جديد، ممکن است اين دوره ها و هم چنين تاريخ اوّلين و آخرين تدريس تغيير يابد. اينک دوازده گواهي تدريس علّامه که در دوره ي اوّل تدريس خود صادر نموده، بررسي مي‌شود و بقيه گواهي ها در نوشته هاي بعدي بررسي و ارايه خواهد شد.

متن شانزده گواهي تدريس

دوازده گواهي که در اين جا عرضه و بررسي مي‌شود، همه در دوره‌ي اوّل تدريس علّامه صادر گرديده و از سال ۱۰۶۴ق شروع و در سال ۱۰۷۲ق پايان مي يابد. ابتدا متن گواهي ها عرضه و سپس مطالبي که از آن‌ها مستفاد مي گردد، بررسي مي‌شود.

گواهي اوّل (گواهي به محمّد ابراهيم نصيرى)

اين گواهي را علّامه در ربيع الثانى۱۰۶۴ق پس از اتمام تدريس اصول کافي نوشته است. قبلاً در ذيل اوّلين گواهي علّامه ي مجلسي، درباره ي اين گواهي توضيح داده شد.

گواهي دوم (گواهي به مولانا عبد العظيم کاشاني)

متن درسي: من لا يحضره الفقيه تاريخ پايان درس: اواسط ربيع الثاني ۱۰۶۸. محل تحرير گواهي: آخر جزء سوم (اوّل جمل من مناهي النبي) ضميمه ي گواهي: اجازه به شاگرد

متن گواهي

«بسم الله الرحمن الرحيم أنهى المولى الفاضل البارع الاخ في الله المحبوب لوجه الله مولانا عبد العظيم الكاشاني أيده الله تعالى، سماعا و تحقيقا و ضبطا في مجالس آخرها أواسط شهر ربيع الثاني من شهور سنة ۱۰۶۸ من الهجرة النبوية. نمقه بيمناه الداثرة أقل عبيد الرحيم الغافر ابن محمّد تقي محمّد باقر... .» ۵

گواهي سوم (گواهي به ملّا محمّد على اصفهانى)

متن درسي: كافى (بخش اصول) تاريخ پايان درس: اواسط جمادى الثانى۱۰۷۰. محل تحرير گواهي: پايان كتاب العشرة از كافى ضميمه ي گواهي: اجازه به شاگرد

متن گواهي

«بسم الله الرحمن الرحيم أنهاه الاخ في الله المحبوب لوجه الله ملامحمّد علي الا صفهاني، سماعاً و تحقيقاً و ضبطاً في مجالس آخرها أواسط شهر جميدي الثانية لسنة سبعين و االف. و اجزت له دام تأييده ان يروي عني ما سمعه مني. نمقه المذنب محمّدباقر بن محمّدتقي عفي عنهما النبي و آله حامداً مصلياً مسلماً.» ۶

گواهي چهارم (گواهي به مولانا علي نقي بن رمضان علي)

متن درسي: تهذيب الاحکام تاريخ پايان درس: اواخر جمادى الثانى۱۰۷۱. محل تحرير گواهي: تهذيب الاحکام پايان کتاب طهارت ضميمه ي گواهي: اجازه به شاگرد

متن گواهي

«بسم الله الرحمن الرحيم أنهاه المولى التقي الورع مولانا علي نقي أيده الله تعالى سماعاً و تحقيقاً و ضبطاً في مجالس آخرها أواخر شهر جمادى الثانية لسنة احدى و سبعين و ألف. و أجزت له أن يروي عني ما سمعه منى. نمقه بيمناه الداثرة المفتاق الى رحمة ربه الغافر ابن محمّد تقي محمّد باقر عفي عنهما، حامداً مصلياً مسلماً.» ۷ ؛۸

گواهي پنجم (گواهي به افضل بن خدابخش دماوندى)

متن درسي: تهذيب الاحکام تاريخ پايان درس: اواسط جمادى الثانى ۱۰۷۱. محل تحرير گواهي: تهذيب الاحکام پايان کتاب طهارت ضميمه ي گواهي: اجازه به شاگرد افضل بن خدابخش دماوندى نسخه‏اى از تهذيب الاحكام شيخ طوسى را تحرير و در چهارشنبه آخر ذيقعده ۱۰۶۳ به اتمام رسانده است. در پايان كتاب طهارت از اين نسخه، علّامه مجلسى گواهى قرائت و اجازه روايت براى وي در اواخر جمادى الثانى ۱۰۷۱ نوشته است.

متن گواهي

«بسم الله الرحمن الرحيم انهاه المولى الفاضل البارع التقى النقى الذكى الالمعى اللوذعى مولانا أفضل- وفقه‌الله تعالى لمراضيه- سماعاً و تحقيقاً و تصحيحاً و ضبطاً في مجالس آخرها أواخر شهر جمادى الثانية من شهور سنة احدى و سبعين و ألف. و أجزت له أن يروي عنّي ما سمعه منّى بأسانيدي المتصلة الي أرباب العصمة(عليهم‌السلام) آخذا علي من الاحتياط الذي لايضلّ سالکه و لا تظلم مسالکه. نمقه بيمناه الجانية الفانية أحقر عباد الله محمّد باقر بن محمّد تقي، حامداً مصلياً مسلماً.» ۹ ؛ ۱۰

گواهي ششم (گواهي اوّل به خان محمّد اردبيلى)

خان محمّد اردبيلى نزد علّامه كتب حديثى شيعه را خوانده و علّامه چند بار براى وى گواهى قرائت و اجازه‌ي نقل روايت داده، که يکي از آن‌ها را بعد از قرائت کتاب من لا يحضره الفقيه، در آخر جمادى الثانى ۱۰۷۱ق در حاشيه «باب بدو النكاح واصله» نگاشته است. در پايان جزء سوم همين نسخه مولى عبدالله بن‏ محمّد تقى مجلسى (برادر علّامه مجلسى) نيز براى همين خان محمّد، گواهي قرائتي نگاشته است. متن درسي: من لايحضره الفقيه تاريخ پايان درس: آخر جمادى الثانى ۱۰۷۱. محل تحرير گواهي: من لا يحضره الفقيه (باب بدو النکاح و اصله)

متن گواهي

«بسم الله الرحمن الرحيم انهاه المولى الفاضل الذكى مولانا محمّد – أيده الله تعالى - سماعاً و تحقيقاًو ضبطاً في مجالس آخرها أواخر شهر جمادى الثانية لسنة احدى و سبعين و ألف. نمقه بيده الجانية الفانية أحقر عباد الله محمّد باقر بن محمّد تقي – عفي عنهما- حامداً مصلياً مسلماً.» 11 ؛ 12

گواهي هفتم (گواهي دوم به خان محمّد اردبيلي)

متن درسي: تهذيب الاحکام
تاريخ اتمام درس: اواسط ذيقعده ۱۰۷۲ق.
انهاء و اجازه‏اى كه علّامه مجلسي در اواسط ذى قعده ۱۰۷۲ق، بعد از قرائت جلد اوّل تهذيب الاحكام شيخ طوسى، براي خان محمّد اردبيلي نوشته است. اين نسخه در كتاب خانه اميرالمؤمنين در نجف اشرف قرار دارد و متن آن در دسترس نگارنده نمي باشد. 13

گواهي هشتم (گواهي به مولانا ابن علي)

متن درسي: صحيفه سجاديه
تاريخ پايان درس: شوال ۱۰۷۲ق.
محل تحرير گواهي: اوّل صحيفه سجاديه
ضميمه ي گواهي: اجازه به شاگردش
مولانا ابن علي تعدادي از کتاب ها، از جمله صحيفه سجاديه را نزد علّامه مجلسي خوانده و علّامه براي وي در اوّل نسخه اي از کتاب صحيفه سجاديه، در اواسط شوال ۱۰۷۲ق اجازه نقل روايت نوشته است.

متن گواهي

«بسم الله الرحمن الرحيم و سلام على عباده الذين اصطفى؛ امّا بعد: فقد قرأ علي المولى الفاضل التقي الالمعي الاخ في الله المحبوب لوجه الله مولانا ابن علي وفقه الله تعالى لمراضيه، سماعا في أدعية الصحيفة السجادية مع ما ألحق بها، صلوات الله على من ألهمها، في مجالس آخرها أواسط شهر الله المكرم من شهور سنة [ اثنتين ] و سبعين و ألفوأجزت له زيد توفيقه أن يرويها عني مع سائر ما سمعه منى بأسانيدي المتصلة الى أرباب العصمة صلوات الله عليهم و كتب بيمناه الداثرة أفقر عباد الله محمّد باقربن محمّد تقي عفي عنهما بالنبي وآله المطهرين، حامداً مصلياً مسلماً.» 14