چاپ نخست كتاب «علامه مجلسي و فهم حديث (مباني و روش‌هاي فقه الحديثي علامه مجلسي در بحارالانوار)» نوشته عبدالهادي فقهي‌زاده از سوي موسسه بوستان كتاب منتشر و روانه بازار نشر شد.*
به گزارش خبرگزاري كتاب ايران(ايبنا)، اثر حاضر، پس از بازشناخت عوامل موثر در پيدايش گفتمان حديثي در ايران عصر صفوي و ارايه تصويري روشن از مهم‌ترين ويژگي‌هاي بحارالانوار و شناساندن جنبه‌هايي در خور نگرش از شخصيت علمي و فرهنگي علامه محمدباقر مجلسي، به استنباط و تبيين مباني و روش‌هاي فقه‌الحديثي وي در مجموعه گران‌قدر حديثي شيعه (بحارالانوار) پرداخته است تا از اين رهگذر، چگونگي وفاداري مولف بحارالانوار را به اصول قرآني و روايي مورد قبول خود، در مواجهه با روايات نشان دهد.
«بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)»، تاليف علامه محمدباقر مجلسي(متوفاي 1111 قمري) بزرگ‌ترين فرهنگ‌نامه و دايرة‌المعارف تشيع است كه در دوره‌اي طولاني و براساس منابع پرشمار و متنوع و طرحي جامع، تدوين يافت و مولف آن از جوانب گوناگون، در عين استفاده از ميراث علمي پيشينيان، به ابتكارات جالبي دست زد. جامعيت و تنوع موضوعي بحارالانوار و بيان‌هاي فقه‌الحديثي فراوان ذيل بسياري از احاديث و ابواب و عوامل ديگر، اهميت و حساسيت خاصي به سومين و گسترده‌ترين جامع متاخر حديثي شيعه بخشيده و آن را به مثابه مهم‌ترين و كارآمدترين مجموعه روايي شيعه شناسانده است.
مجلسي در اين كتاب به چند جنبه اساسي اهتمام داشته است كه مهم‌ترين آنها عبارتند از: گردآوري روايات هم مضمون و مشابه در كنار همديگر، شرح لغات و واژه‌هاي دشوار، بيان وجوه مختلف معاني احاديث، علاج تعارض و اختلاف روايات و نقد روايات مخالف با مباني كلامي شيعه.
علامه مجلسي بر پايه مباني و زيرساخت‌هاي فكري خود مي‌كوشد حتي‌الامكان وجوه معنايي قابل قبولي از روايات به دست دهد و در هنگام ظهور تعارض احاديث، به جمع دلالي ميان آنها بپردازد. وي در اين ميان عملا كمتر ـ‌جز در مواردي كه امكان جمع بين ديدگاه‌هاي كلامي شيعه و روايات منسوب وجود نداشته باشدـ به طرح و طرد آنها اقدام مي‌كند.
مولف بحارالانوار همچنين برمبناي اعتقادات و آراي اساسي خود در مراجعه به احاديث معصومان(عليهم‌السلام)، براي رسيدن به اهداف علمي مورد نظر در شرح و تبيين مضمون و مفاد روايات و تطبيق مباني فكري خويش در عمل، روش‌هاي گوناگوني به كار بسته است كه تامل در آنها گوياي دقت عمل مجلسي در بازيابي و بازخواني ميراث گرانبار حديث اماميه است.
با اين همه، تلقي گروه بسياري از محققان آن است كه علامه مجلسي اهتمامي در انتخاب روايات معتبر و بازشناسي آنها از احاديث ضعيف نشان نداده و هر غث و سميني را در بحارالانوار كنار هم گردآورده و به صحت و سقم محتوايي و درستي يا نادرستي نسبت آنها به معصومان(عليهم‌السلام) التفات نداشته است. حال آن كه با تامل در «بيان»ها و توضيح‌هاي موجود ذيل پاره‌اي از روايات، به نظر مي‌رسد علامه مجلسي، هم در مقام انتخاب و گزينش اخبار و هم در مقام تبيين محتواي آنها، بر طبق مباني و اصول كلي و روش‌هاي خاصي عمل كرده است كه تاكنون به صورت مستقل و روشمند مورد مطالعه و كند و كاو قرار نگرفته است. از اين‌رو، مطالعه و تحليل عملكرد علمي علامه مجلسي در بحارالانوار، مي‌تواند نتايج ثمربخشي به همراه داشته باشد و مباني بنيادي فقه‌الحديثي مجلسي و ويژگي‌هاي كلي روش‌هاي مورد نظر او را در عرصه فهم روايات، به تصوير كشد.
«بيان»هاي فقه‌الحديثي موجود ذيل پاره‌اي از روايات بحارالانوار، مستند به «مباني» اعتقادي خاصي است كه براساس چگونگي نسبت‌شان با مجلسي و ساير علما، به مباني مشترك و مباني مختص قابل تقسيم‌اند. مهم‌ترين «مباني مشترك» فقه‌الحديثي، ميان مجلسي و عموم محدثان عبارتند از: اعتقاد به كاربرد مجاز در روايات، لزوم توجه به اسباب صدور روايات، جواز نقل به معنا و وقوع آن در روايات، لزوم توجه به روايات هم مضمون، عدم تعارض واقعي روايات معصومان(عليهم‌السلام)، اعتقاد به علم و عصمت پيامبر و امامان(عليهم‌السلام)، اعتقاد به تسامح در ادله سنن، اعتقاد به صحت ملاك قدماي شيعه در تصحيح روايات، اعتقاد به جبران ضعف كتب و راويان با توجه به علو مضمون و اعتماد علما و محدثان و اعتقاد به وقوع ضعف، تصحيف و تحريف در بعضي از روايات.
برخي ديگر از مباني فقه‌الحديثي موجود در بيان‌هاي بحارالانوار، ميان علماي اسلامي گسترش عام ندارند و استناد آنها به مجلسي و طيف اخباريان معتدل خاص‌تر است. مهم‌ترين اين «مباني مختص» عبارتند از: اعتقاد به تقدم نقل بر عقل در اخذ يا رد روايات، لزوم پرهيز از تاويلات مخالف ظاهر و عرفي بودن زبان اغلب روايات.
روش‌هاي فقه‌الحديثي مجلسي در بحارالانوار نيز بر مبناي عدم تلازم معناي عبارات احاديث با معناي مقصود از آنها بر دو نوع‌اند: روش‌هاي فهم «متن» روايات كه مهم‌ترين آنها عبارتند از استفاده از علوم عربيت، اهتمام به نسخه‌هاي گوناگون و توجه به علم دراية‌الحديث. نوع دوم نيز روش‌هاي فهم مقصود روايات است كه دفاع از مباني كلامي شيعه، بيان وجوه گوناگون معاني و ارجاع به كتب و ابواب ديگر، مهم‌ترين آنهايند.
نويسنده اثر در تمام موارد مذكور، پس از ورود اجمالي در زمينه علمي بحث، ديدگاه‌هاي مجلسي را مستند به موارد متعدد توضيح داده و ضمن تحليل هر يك، به مقارنه و تطبيق آنها با نظر برخي ديگر از عالمان مي‌پردازد كه با تامل در آنها مي‌توان به تطابق نداشتن پندار عمومي با واقعيت درباره چگونگي مواجهه مولف بحارالانوار با روايات پي‌برد.
نويسنده همچنين پيش از بحث از «مباني و روش‌هاي فقه‌الحديثي مجلسي» به مثابه درآمدي علمي بر مباحث اصلي كتاب، به بررسي اوضاع فرهنگي ـ فكري روزگار مجلسي پرداخته است كه توجه به آنها عملا در شناخت بهتر بحارالانوار و درك پيش‌زمينه‌هاي پاره‌اي از اظهارات و موضع‌گيري‌هاي علمي و فرهنگي مجلسي موثر خواهد بود.
نويسنده اين اثر در پايان مقدمه درباره اوضاع فكري و فرهنگي روزگار مجلسي مي‌نويسد: «به هر حال، نگارنده اين سطور ضمن بازگويي بعضي گفتني‌ها راجع به اوضاع فكري و فرهنگي روزگار مجلسي و شخصيت وي، كوشيده است رشته‌هايي از پيوند ميان تاليف بحارالانوار و شرايط اجتماعي زمانه بازيابد؛ به شكل غيرمستقيم، اثرپذيري آن را از تقابل جريان‌هاي انديشه‌اي آن عصر نشان دهد؛ از رهگذر تجزيه و تحليل بيان‌هاي مجلسي ذيل روايات، مهم‌ترين مباني اعتقادي او را در نگرش به گزاره‌هاي روايي منسوب به معصومان(عليهم‌السلام) و درك و دريافت از آنها عرضه كند و سرانجام مهم‌ترين روش‌هاي تطبيق مباني مزبور را در مقام فهم "متن" و "مقصود" روايات توضيح دهد و به نكته‌ها و برداشت‌هايي دست يابد كه از نظر او، دقت در آنها مي‌تواند به گشودن افقي جديد در تلقي از بحارالانوار و چگونگي انتخاب روايات آن و مباني و روش‌هاي درك و استنباط از آنها از نگاه مجلسي كمك كند؛ تا چه قبول افتد و چه در نظر آيد.»
كتاب حاضر در پنج فصل، مباني و روش‌هاي فقه‌الحديثي علامه مجلسي در بحارالانوار را بررسي كرده است. اصطلاح‌شناسي و سير تاريخي، شناخت اوضاع فرهنگي ـ فكري روزگار علامه مجلسي، شناخت مجلسي و بحارالانوار، مباني فقه‌الحديثي علامه مجلسي در بحارالانوار و روش‌هاي فقه‌الحديثي علامه مجلسي در بحارالانوار، عناوين فصول پنجگانه اين اثرند.
در انتهاي اين اثر، نمايه‌اي از آيات، روايات، اعلام و موضوعات نيز درج شده است.
چاپ نخست كتاب «علامه مجلسي و فهم حديث (مباني و روش‌هاي فقه‌الحديثي علامه مجلسي در بحارالانوار)» در شمارگان 1200نسخه، 708 صفحه و بهاي 140000 ريال راهي بازار نشر شد.
خبرنگار : حسین قديمی
