بی گمان علامه مجلسی از بزرگترین عالمان شیعه است و با اینکه بیش از سه قرن از درگذشت وی می گذرد ولی نام و نقش او در جامعه دینی همچنان زنده و پویاست.
جهت گیری های علامه مجلسی درعرصه اجتماعی و سیاست یکی از جنبه های بارز این دانشمند و محدث بزرگ است.
وی از جمله معدود فقها ومحدثانی است که به خاطر برخی ابتکارات علمی اش مانند تدوین جامع ترین دایرة المعارف حدیثی شیعه یعنی بحار الانوار و همچنین بعضی از رفتارهای سیاسی اجتماعی و فرهنگی نظیر حضور در دستگاه حکومتی و نفوذ در حاکمان صفوی و ستیز با صوفیه و فلسفه وحکمت یونانی بیگانه با اسلام،توجه علمای دینی و روشنفکران مسلمان و حتی بسیاری از خاورشناسان را به خود جلب نموده است.
وی که از برجسته ترین عالمان شیعه حوزه علمیه اصفهان بود، نهاد روحانیت شیعه را به اقتدار کامل رساند تا آنجا که نهاد سلطنت، مشروعیت خود را مستلزم تایید آن می دانست.
محمدباقر، یک سال قبل از مرگ شاه عباس یعنی در سال ۱۰۳۷ هجری قمری در اصفهان به دنیا آمد.
خاندان وی ازنیمه قرن پنجم هجری به مذهب شیعه روی آورده و در قرن دهم و یازدهم ازدانشمندان معروف زمان خود بودند.
پدرش مجتهد عالیقدر، محمد تقی مجلسی، از علما و روحانیون عصر صفوی به شمار می رفت و به خاطر کلام زیبا و اشعار دلنشین و ترویج تشیع در محافل و مجالس به «مجلسی» مشهور شد.
محمدباقر تحت تاثیر تعلیمات پدر بزرگوارش در کودکی به درس و بحث روی آورد و در چهارده سالگی از ملاصدرا اجازه روایت دریافت کرد.
وی با پشتکار و تلاش فراوان در مدت کوتاهی مراحل مختلف علمی و تحصیلی را طی کرد و بر دانش هایی چون صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال، درایه و اصول و فقه وکلام مسط شد و سپس به گردآوری احادیث و آثار اهل بیت علیهم السلام روی آورد و با تحقیق و پژوهش های عمیق و صرف تمام اوقاتش دراین راه، منشا تحولی بزرگ در روزگار خود گردید.
محمدباقر مجلسی پس از فوت پدر زعامت مسجد و مدرسه جامع اصفهان را برعهده گرفت. وی در جوانی ازمحضر عالمان و دانشمندانی چون ملاعبدالله شوشتری، شیخ عبدالله بن جابرآملی، ملامحسن فیض کاشانی (فقیه، حکیم و محدث نامی شیعه)، شیخ علی جبل عاملی، ملامحسن استرآبادی، ملاصالح مازندرانی و دیگر عالمان بهره برده است.
به طور کلی شمار اساتید وی را بیست و یک نفر می دانند. همچنین در مکتب این علامه عصر صفوی، شخصیت های بزرگی از دانشمندان، کسب فیض کرده اند.
به طوری که نقل شده است در کلاس های درس وی بیش از هزار طلبه شرکت می کردند. از شاگردان وی می توان به ملا ابراهیم جیلانی، ملا محمدباقر لاهیجی، ملاحسین تفرشی،عبدالحسین مازندرانی، سید عزیزالله و سیدنعمت الله جزایری، ملامحمد کاظم شوشتری و سید هاشم بحرانی اشاره کرد.
سید مصلح الدین مهدوی در کتاب زندگی نامه علامه مجلسی به نام ۱۸۱ نفراز شاگردان وی اشاره کرده است.
علامه علاوه بر علم و دانش، در عرصه سیاست نیز فعال بود و پس از فوت ملامحمد باقر سبزواری در سال ۱۰۹۰ به منصب شیخ الاسلامی دست یافت.
وی از جمله علمایی بود که سعی درایجاد وحدت میان شیعه وسنی داشت تا آنجا که در مراسم تاجگذاری سلطان حسین صفوی از وی خواسته بود که طی فرمانی، نوشیدن مسکرات، جنگ میان فرقه ها وکبوتر بازی را ممنوع اعلام کند.
از این دانشمند و عالم بزرگ و تلاشگر شیعه کتاب های ارزشمندی همچون: بحار الانوار (مشتمل بر ۱۱۰ جلد)، مرآت العقول،عین الحیات و عین الیقین، آداب الحج، مشکاه الانوار، حلیةالمتقین، حیاة القلوب و بسیاری کتب ارزشمند دیگر شامل ترجمه ها، رسالات، مناجات نامه ها و شرح کتاب ها به زبان عربی و فارسی را می توان نام برد.
علامه در مقدمه بحار الانوار چنین می نگارد: «در آغاز کار به مطالعه کتاب های معروف و متداول پرداختم و بعد از آن به کتاب های دیگری که در طی اعصار گذشته به علل مختلف متروک و مهجور مانده بود رو آوردم.
هر جا که نسخه حدیثی بود سراغ گرفتم و به هر قیمتی که ممکن شد بهره برداری می کردم.
شرق و غرب را جویا گشتم تا نسخه های بسیار گردآوری نمودم.
دراین مهم دینی، جماعتی از برادران مذهبی مرا یاری نمودند و به شهرها و قصبه ها و بلاد دورسر کشیدند تا به فضل الهی مصادر لازم را به دست آوردند.
بعد از تصحیح و تنقیح کتاب ها بر محتوای آنها واقف شدم، نظم و ترتیب کتاب ها رانامناسب دیدم و دسته بندی احادیث را درفصل ها و ابواب متنوع راهگشای محققان وپژوهشگران نیافتم، از این رو به ترتیب فهرستی همت گماشتم که از هر جهت جالب و مفید باشد.
در سال ۱۰۷۰ هجری این فهرست را ناتمام رها کردم و از فهرست بندی سایر کتاب ها دست کشیدم که اقبال عمومی را مطلوب ندیدم و سران جامعه را فاسد و نامطبوع دیدم... ترسیدم که در روزگاری بعد از من باز هم نسخه های تکثیر شده من در طاق نسیان متروک و مهجور شود یا مصیبتی از ستم غارتگران زحمات مرا در تهیه نسخه ها برباد دهد، لذا راه خود را عوض کردم از خدا یاری طلبیدم و به کتاب بحار الانوار پرداختم... دراین کتاب پربار قریب ۳۰۰۰ باب طی ۴۸ کتاب علمی خواهید یافت که شامل هزاران حدیث است شما در این کتاب برای اولین بار با نام برخی از کتاب ها آشنا می شوید که سابقه علمی ندارد و طرح آن کاملاً تازه است.
پس ای برادران دینی که ولایت امامان را در دل و ثنای آنان را بر زبان دارید، به سوی این خوان نعمت بشتابید و با اعتراف و یقین کتاب مرا دست به دست ببرید و با اعتماد کامل به آن چنگ بزنید و از آنان نباشید که آنچه را در دل ندارند بر زبان می آورند.
اما فرصت کم و مشاغل زیاد او مانع از آن شد که به تصحیح روایات بپردازد ،به همین علت در مقدمه چنین نگاشت:
«در نظر دارم که اگرمرگ مهلت دهد و فضل الهی مساعدت نماید، شرح کاملی متضمن بر بسیاری ازمقاصدی که در مصنفات سایر علما باشد بر آن (بحار الانوار) بنویسم و برای استفاده خردمندان، قلم را به قدر کافی پیرامون آن به گردش درآورم.»
لازم به توضیح است که مستند آراء و اندیشه های سیاسی علامه مجلسی درچهار اثر معروف او یعنی بحار الانوار،مرآت العقول، عین الحیات و عین الیقین یافت می شود که این چهار اثر به خوبی نشان دهنده دیدگاه های فقهی، اصولی، کلامی و سیاسی وی می باشند.
علامه محمد باقر مجلسی که به حق، محققی پرکار و عالمی نامدار بود پس از عمری پربرکت که سراسر وقف خدمتگزاری به علم و دین و دانش و فرهنگ در جهان اسلام گردید، سرانجام در سن ۷۳ سالگی و در آخرین روزهای ماه مبارک رمضان سال ۱۱۱۰ ( و به نقلی ۱۱۱۱) هجری قمری در زمان شاه سلطان حسین صفوی در شهر اصفهان چشم از جهان فرو بست.
پیکر وی را در مسجد جامع اصفهان در جوار مرقد پدر و خاندان دانشمند و بزرگوارش، در جایی که امروز به «بقعه مجلسی» مشهور است به خاک سپردند.
راضیه مکوندی
