ظرفهايى كه در خوردن و آشاميدن و ساير استعمالات مىتوان استعمال نمود
جايز نيست خوردن و آشاميدن در ظرف طلا و نقره و در استعمال غير اكل و شرب خلاف است و احوط اجتناب است. همچنين در نگاه داشتن براى زينت احوط اجتناب است. بعضى گفتهاند طعامى را كه در ظرف طلا و نقره كنند حرام مىشود اگر چه طعام را در جاى ديگر كنند و اگر چه دليلى ندارد، اما احوط اجتناب است. جمعى باطل مىدانند وضويى را [ كه ] از ظرف طلا و نقره بسازند و در مانند سرمهدان و عنبرچه و سرقليان و قنديلها- كه هر دو طرفش گشوده باشد كه در مشاهد مشرفه مىآويزند - و ظرف مصحف و دعا و آيينه را به طلا و نقره گرفتن، بلكه چوب و نى را به نقره گرفتن خلاف است و احوط در همه، اجتناب است اگر چه حرمت اينها بر فقير ثابت نيست. در نعلبكى قليان كه از نقره و طلا باشد، احتياط بيشتر بايد كرد و مكروه است از ظرف نقرهكوب و طلاكوب چيزى خوردن و آشاميدن و اگر بخورد بهتر است كه دهان را به موضع طلا و نقره نرساند.
اشهر ميان علما آن است كه جايز نيست استعمال پوست مگر پوست حيوانى كه در حال حيات، پاك باشد و آن را به عنوان مشروع كشته باشند يا از دست مسلمانى گرفته باشند و حرام است استعمال پوست حيوان مرده و همچنين پوستى كه يافته باشند اگر چه گمان باشد كه از دست مسلمان افتاده است، مثل كفش در مسجد مسلمانان. بعضى گفتهاند كه جايز است استعمال ميته در عملى كه مشروط به طهارت نباشد، مثل آب به زراعت و حيوانات دادن و امثال اينها و اين قول قوى است و احوط اجتناب است.
از حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم منقول است كه هر كه در دنيا از ظرف طلا و نقره آب خورد، در آخرت از ظروف طلا و نقره بهشت محروم باشد.
در حديث معتبر از حضرت موسى به جعفر عليهالسلام منقول است كه ظرف طلا و نقره متاع جماعتى است كه يقين به آخرت ندارند.
تجويز خوردن طعامهاى لذيذ و مذمت حرص و افراط در آن بدان كه از احاديث اهل بيت عليهم السلام ظاهر مىشود كه طعامهاى لذيذ خوردن و به مردم خورانيدن و تكلف [2] در خوبى و پاكيزگى اينها خوب است و طعامهاى لذيذ را بر خود حرام كردن خوب نيست، اما بايد از حلال باشد و آن قدر نخورد كه او را از عبادت الهى باز دارد و مانند حيوانات، پيوسته همتش مصروف به خوردن و آشاميدن نباشد، بلكه بايد منظور و مقصود او از خوردن و آشاميدن، تحصيل قوت عبادت باشد و بايد آن قدر صرف كند كه نسبت به حال او اسراف نباشد، كه خدا مسرفان را دوست نمىدارد.
به سند معتبر منقول است كه حضرت امام جعفر صادق عليهالسلام بسيار بود كه نانها و فرنى نفيس و حلواهاى لذيذ به مردم مىخورانيدند و مىفرمودند: هر گاه خدا بر ما توسعه مىدهد، ما نيز توسعه مىدهيم و هر گاه خدا بر ما تنگ مىگيرد، ما نيز تنگ مىگيريم.
حضرت امام جعفر صادق عليهالسلام: سه چيز است كه خدا دشمن دارد صاحب آنها را:
1. خواب كردن بدون بيدارى شب،
2. خنده كردن در غير محل تعجب
3. خوردن طعام در هنگام سيرى.
حضرت رسول(ص): مؤمن در يك شكم چيزى مىخورد و كافر در هفت شكم چيزى مىخورد، يعنى بسيار مىخورد.
در حديث ديگر فرمود: هيچ چيز را خدا دشمن نمىدارد مانند شكم پر از طعام.
حضرت عيسى عليهالسلام: اى بنى اسرائيل! تا گرسنه نشويد چيزى مخوريد و هر گاه گرسنه شويد، بخوريد و سير مخوريد، زيرا كه چون سير شديد گردنهاى شما گنده مىشود و پهلوهاى شما فربه مىشود و پروردگار خود را فراموش مىكنيد.
آداب و اوقات طعام خوردن
سنت است كه چاشت را بامداد بخورد و در ميان روز ديگر چيزى نخورد و بعد از نماز خفتن بار ديگر طعام خورد و لقمه را كوچك بردارد و نيكو بجايد [3] و بر روى مردم نظر نكند و طعام بسيار گرم نخورد و در طعام گرم ندمد، بلكه بگذارد تا سرد شود و بعد از آن بخورد و نان را به كارد نبرد و استخوان را پاك نكند و به كمتر از سه انگشت چيزى نخورد و دست در پيش ديگران دراز نكند و كاسه و انگشتان را بليسد و در حالت جنابت مكروه است طعام و آب خوردن و اگر وضو بسازد يا دست بشويد و مضمضه [4] و استنشاق [5] بكند يا دست و رو را بشويد و مضمضه بكند يا دستها را بشويد و مضمضه بكند، كراهتش ضعيف مىشود. در حديث ديگر وارد است كه اگر چيزى بخورد در حال جنابت، بىآن كه اينها را به عمل آورد، بيم آن است كه پيس [6] شود.
حضرت امير المؤمنين عليهالسلام: طعام را بگذاريد تا سرد شود. به درستى كه طعامى به نزديك رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آوردند، فرمود: بگذاريد تا سرد شود كه خدا آتش را طعام ما نگردانيده و بركت در طعام سرد است.
حضرت امام رضا عليهالسلام: طعام گرم بركت ندارد و شيطان در آن بهره دارد.
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم: نهى فرمود از دميدن در خوردنى و آشاميدنى.
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم: هر گاه يكى از شما طعام خورد، بايد كه از پيش خود بخورد.
حضرت امير المؤمنين عليهالسلام: كسى كه خواهد طعام، او را ضرر نرساند، تا گرسنه نشود و معده پاك نشود چيزى نخورد و چون خواهد بخورد، «بسم الله الرحمن الرحيم» بگويد و نيكو بجويد و دست از طعام وقتى بكشد كه هنوز خواهش طعام داشته باشد.
حضرت امير المؤمنين عليهالسلام: به حضرت امام حسن عليهالسلام فرمود: مىخواهى تو را تعليم كنم به چهار خصلت كه اگر به جا آورى از طبابت طبيبان مستغنى [7] شوى؟ گفت: بلى، يا امير المؤمنين!فرمود:
1. منشين بر طعامى مگر وقتى كه گرسنه باشى.
2. برمخيز از طعام مگر وقتى كه خواهش [8] داشته باشى.
3. نرم بجو.
3. هر گاه خواهى كه به خواب روى، بيت الخلا برو.
ساير آداب طعام خوردن
سنت است كه به دست راست چيزى بخورد و دو زانو بنشيند و خوابيده چيزى نخورد، اما اگر به دست چپ تكيه كند باكى نيست و چهار زانو نشستن مكروه است و اگر پا را بر روى زانو گذارد بدتر است. تنها چيزى خوردن مكروه است و با خدمتكاران و غلامان چيز خوردن و بر روى زمين چيزى خوردن سنت است. مشهور اين است كه در وقت راه رفتن چيزى خوردن مكروه است و پيش از طعام و بعد از طعام دست شستن سنت است و دست شستن پيش از طعام سنت است كه دست را به دستمال خشك نكنند.
از حضرت امام موسى عليهالسلام: حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم لعنت فرمود سه كس را:
الف: كسى كه توشه خود را تنها بخورد.
ب: كسى كه سفر تنها برود.
ج: كسى كه در خانه تنها بخوابد.
در حديث ديگر از آن حضرت منقول است كه چون در طعام چهار چيز جمع شود آن تمام است:
1. هر گاه كه از حلال باشد
2. دست بسيار بر آن دراز شود
3. نام خدا در اولش گفته شود
4. در آخرش حمد الهى بكنند.
در حديث صحيح منقول است كه چون خوان طعام نزد حضرت امام رضا عليهالسلام حاضر مىشد، كاسهاى مىطلبيدند و از طعامهايى كه لذيذتر بود، از هر طعامى قدرى بر مىگرفتند و در آن كاسه مىگذاشتند و مىفرمودند كه به مساكين و درويشان بدهند.
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم: ملعون است كسى كه بنشيند بر سر خوانى كه در آن شراب خورند.
در حديث موثق [9] منقول است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم به حضرت امير المؤمنين عليهالسلام فرمود: يا على! در اول طعام و آخر طعام نمك بخور، كه هر كه در طعام افتتاح و اختتام به نمك كند، خداى تعالى دفع كند از او هفتاد نوع از انواع بلا را كه آسانتر آنها خوره باشد.
در روايت ديگر منقول است كه طول بدهيد نشستن بر سر سفره را، اين، ساعتى است كه از عمر شما حساب نمىشود.
دعاى وقت طعام خوردن
حضرت ابى عبد الله عليهالسلام: چون خوان را بگذارند، بگو: «بسم الله» و چون شروع كنى به خوردن، بگو: «بسم الله على اوله و آخره» و چون خوان را بردارند، بگو: «الحمد لله».
حضرت صادق عليهالسلام: هر گاه مسلمانى خواهد كه طعام بخورد و چون لقمه را بردارد و بگويد: «بسم الله و الحمد لله رب العالمين»، پيش از آن كه لقمه به دهانش رسد، خداى تعالى گناهانش را بيامرزد.
در حديث ديگر منقول است كه چون سفره نزد حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم مىگستردند اين دعا مىخواندند: «سبحانك اللهم ما احسن ما تبتلينا سبحانك ما اكثر ما تعطينا سبحانك ما اكثر ما تعافينا اللهم اوسع علينا و على فقراء المؤمنين و المؤمنات و المسلمين و المسلمات».
در روايت معتبر ديگر منقول است كه چون طعام نزد حضرت امام زين العابدين مىگذاشتند، اين دعا مىخواندند: «اللهم هذا منك و من فضلك و عطائك فبارك لنا فيه و سوغناه و ارزقنا خلفا اذا اكلناه و رب محتاج اليه رزقت فاحسنت اللهم اجعلنا من الشاكرين. » و چون خوان را بر مىداشتند، اين دعا مىخواندند: «الحمد لله الذى حملنا فى البر و البحر و رزقنا من الطيبات و فضلنا على كثير من خلقه ممن خلق تفضيلا».
حضرت صادق عليهالسلام: نام خدا بر طعام ببريد. چون فارغ شويد، بگوييد: «الحمد لله الذى يطعم و لا يطعم».
در حديث ديگر منقول است كه چون خوان را برمىداشتند، حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم اين دعا مىخواندند: «اللهم اكثرت و اطبت و باركت ما شبعت و ارويت الحمد لله الذى يطعم و لا يطعم».
حضرت امام جعفر عليهالسلام: پدرم بعد از طعام اين دعا مىخواندند: «الحمد لله الذى اشبعنا فى جائعين و اروانا فى ظامئين و اوانا فى ضاحين و حملنا فى راجلين و امننا فى خائفين و اخدمنا فى عانين».
فضيلت نان و گوشت
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم: گرامى داريد نان را، كه كار كردهاند در آن ملائكه از ما بين عرش تا زمين و بسيارى از اهل زمين، تا آن كه براى شما به عمل آمده است.
حضرت امام جعفر صادق عليهالسلام: نان را در زير كاسه مگذاريد.
در حديث ديگر فرمود: نان را گرامى داريد. گفتند: گرامى داشتن نان كدام است؟ فرمود: چون نان حاضر شود بخوريد و انتظار چيز ديگرى مبريد.
در روايت ديگر فرمود: خداوندا!بركت بده از براى ما در نان و ميان ما و آن جدايى ميفكن، كه اگر نان نباشد، ما نماز نمىكنيم و روزه نمىگيريم و فرائض خدا را ادا نمىتوانيم كرد.
در حديث ديگر فرمود: چون نان و گوشت حاضر شود، ابتدا به نان كنيد و رخنه گرسنگى را به نان ببنديد، پس گوشت بخوريد.
حضرت امام رضا عليهالسلام: حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: گردههاى نان را كوچك كنيد كه با هر گردهاى بركتى است.
در چند حديث معتبر منقول است كه نان را به روش عجمان با كارد مبريد، و ليكن به دست بشكنيد.
حضرت امام جعفر صادق عليهالسلام: بهترين نان خورشها در دنيا و آخرت گوشت است. مگر نشنيدهاى كه حق تعالى در وصف بهشت مىفرمايد: «و لحم طير مما يشتهون».
يعنى گوشت مرغ از آن چه خواهش داشته باشند آن را.
حضرت صادق عليهالسلام: گوشت خوردن در بدن گوشت مىروياند و كسى كه چهل روز گوشت نخورد كج خلق مىشود و هر كه كج خلق شود اذان در گوشش بگوييد. و فرمود: هر كه چهل روز بگذرد و گوشت نخورد، توكل بر خدا كند و قرض كند و بخورد كه قرضش ادا مىشود.
در حديث صحيح منقول است كه شخصى به خدمت حضرت امام رضا عليهالسلام عرض كرد: اهل بيت ما گوشت گوسفند نمىخوردند و مىگويند كه سودا را به حركت مىآورد و از آن درد سر و دردهاى ديگر به هم مىرسد. حضرت فرمود: اگر خداى عز و جل گوشتى بهتر از گوشت گوسفند مىدانست، فداى اسماعيل را گوسفند قرار نمىداد.
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم: نهى فرمود از خوردن گوشت خام و فرمود: اين، خوردن حيوانات درنده است، بلكه نبايد خورد تا آن كه آتش يا آفتاب آن را تغيير دهد.
از حضرت صادق عليهالسلام پرسيدند از خوردن گوشت خام، فرمود: طعام درندگان است.
فوايد سبزى ها و ميوه ها و ساير ماكولات
در حديث موثق منقول است كه شخصى به خدمت حضرت صادق عليهالسلام از درد شكم شكايت نمود. حضرت فرمود: برنج را بشوى و در سايه خشك كن و اندكى بريان كن و نرم بكوب و هر صبح يك كف بخور.
در روايت معتبره بسيار وارد شده است كه خوردن عدس دل را نرم مىكند و آب ديده را جارى مىكند.
در حديث معتبر منقول است كه اگر چند طعام به نزد حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم مىآوردند كه در ميان آنها خرما بود، ابتدا به خوردن خرما مىنمود.
به سند معتبر از حضرت صادق عليهالسلام منقول است كه سيب معده را جلا مىدهد.
امير المؤمنين عليهالسلام: بخوريد سيب را كه دباغى مىكند معده را.
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم: منقول است كه هر كه ميوه بخورد و اول «بسم الله» بگويد، به او ضرر نرساند.
حضرت صادق عليهالسلام: هرگز خوانى نزد حضرت امير المؤمنين نمىآوردند مگر آن كه سبزى در آن بود.
در حديث حسن از حضرت امام محمد باقر عليهالسلام منقول است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: هر كه سير بخورد، به جهت بوى بدش، داخل مسجد ما نشود، اما اگر كسى به مسجد نرود باكى نيست كه آن را بخورد.
فضيلت ضيافت مؤمنان و آداب آن
حضرت امام جعفر صادق عليهالسلام: چون برادر مؤمن به خانه تو بيايد، او را تكليف خوردنى بكن، اگر قبول نكند تكليف آشاميدنى بكن، اگر قبول نكند تكليف دست و رو شستن به آب يا به عرق خوشبو بكن.
حضرت رسول: از جمله گرامى داشتن آدمى برادر مؤمنش را آن است كه تحفه او را قبول كند و آن چه حاضر داشته باشد براى او به تحفه بياورد و چيزى كه نداشته باشد براى او تكليف نكند.
در حديث حسن از هشام منقول است كه با اين ابى يعفور به خدمت حضرت صادق عليهالسلام رفتم. آن حضرت چاشت طلبيد. هشام گفت: من كمتر چيزى مىخورم. حضرت فرمود: مگر نمىدانى كه محبت مؤمن نسبت به برادر مؤمن او به قدر آن است كه از طعام او مىخورد، يعنى هر چند او را بيشتر دوست دارد، طعامش را بيشتر مىخورد. بر اين مضمون احاديث بسيار وارد شده است.
حضرت امام رضا عليهالسلام: سخى و صاحب همت از طعام مردم مىخورد تا مردم از طعام او بخورند و بخيل طعام مردم را نمىخورد تا از طعام او نخورند.
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم: وليمه و مهمانى سنت در پنج چيز مىباشد:
1. در عروسى.
2. عقيقه.
3. ختنه كردن پسر.
4. خانه نو خريدن يا بنا كردن.
5. در وقتى كه از سفر به خانه خود برگردد.
در حديث ديگر:
5. وقتى كه از سفر حجبرگردد.
منقول است كه آن حضرت نهى فرمود از وليمهاى كه مخصوص توانگران باشد و فقرا را در آن جا نطلبند.
در احاديث معتبره وارد شده است كه هر كه داخل شهرى شود، مهمان برادر مؤمن و اهل دين خود است تا از آن شهر بيرون رود و سزاوار نيست كه مهمان روزه دارد مگر به رخصت صاحبان خانه، كه مبادا طعامى براى او به عمل آورند ضايع شود و سزاوار نيست اهل خانه را روزه داشتن مگر به رخصت مهمان كه مبادا به سبب روزه ايشان شرم كند و طعام نخورد.
به سند معتبر منقول است از حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم كه حد ضيافت سه روز است و بعد از سه روز تصدق و تبرعى [10] است كه نسبت به او مىكنى. و فرمود: آن قدر نمانيد نزد برادر مؤمن خود كه او را درهم شكنيد كه ديگر چيزى نداشته باشد كه خرج شما كند.
ابن ابى يعفور روايت كرده است كه در خانه حضرت امام جعفر صادق عليهالسلام مهمانى ديدم كه برخاست پى كارى. حضرت او را منع كردند و خود برخاستند و آن كار را به جا آوردند و فرمودند: حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم نهى فرموده است از خدمت فرمودن مهمان.
در حديث ديگر منقول است كه مهمانى در خدمت حضرت امام رضا عليهالسلام بود. دست دراز كرد كه چراغ را اصلاح كند. حضرت او را منع كردند و خود اصلاح چراغ كردند و فرمودند: ما اهل بيت خدمت نمىفرماييم. [11] مهمان خود را.
حضرت صادق عليهالسلام: چون برادر مؤمن تو به خانه تو بيايد، مپرس كه امروز چيزى خوردهاى؟ و ليكن هر چه حاضر دارى به نزد او بياور كه جواد [12] و جوانمرد آن است كه هر چه دارد حاضر سازد.
در حديث ديگر فرمود: اگر كسى هزار درهم صرف طعامى كند و مؤمنى از آن بخورد، اسراف نكرده است.
در احاديث معتبره بسيار وارد شده است كه هر كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد بايد كه مهمان خود را گرامى دارد.
در احاديث بسيار وارد شده است كه هر گاه مهمان مىآيد، با روزى خود مىآيد و چون طعام خورد، خدا صاحبخانه را مىآمرزد. در روايت ديگر [ آمده است ] : چون بيرون مىرود گناه تو عيال تو را بيرون مىبرد.
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم: هر خانهاى كه مهمان به آن خانه نمىرود، ملائكه داخل آن خانه نمىشوند.
حضرت صادق عليهالسلام: از حقوق واجبه مؤمن بر مؤمن آن است كه او را اگر به ضيافت بطلبد قبول كند.
حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: وصيت مىكنم حاضران و غايبان امت خود را كه دعوت مسلمانان را قبول كنند به ضيافت، اگر چه پنج ميل راه باشد كه اين از امورى است كه در دين لازم است. و هر ميل يك ثلث فرسخ است.
آداب آب خوردن
حضرت امام جعفر صادق عليهالسلام: هر بندهاى كه آب بخورد و حضرت امام حسين - صلوات الله عليه - و اهل بيت او را ياد كند و لعنت كند كشندگان آن حضرت را، حق تعالى صد هزار حسنه براى او بنويسد و صد هزار گناه از او بيندازد و صد هزار درجه براى او بلند كند و چنان باشد كه صد هزار بنده آزاد كرده باشد و حق تعالى در قيامت او را خوشحال و مطمئن خاطر محشور گرداند، و اگر به اين نحو بگويد، خوب است: «صلوات الله على الحسين و اهل بيته و اصحابه و لعنة الله على قتلة الحسين و اعدائه».
از آن حضرت منقول است كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم چون آب مىخوردند، اين دعا مىخواندند:
«الحمد لله الذى سقانا عذبا زلالا و لم يسقنا ملحا اجاجا و لم يؤاخذنا بذنوبنا».
در روايت ديگر از آن حضرت منقول است كه هر گاه كسى پيش از آب خوردن «بسم الله» بگويد و دمى بخورد و «الحمد لله» بگويد، پس باز «بسم الله» بگويد و دمى بخورد و «الحمد لله» بگويد، پس باز «بسم الله» بگويد و بخورد، پس بعد از خوردن، «الحمد لله» بگويد، مادام كه آن آب در شكم او باشد، تسبيح خدا گويد و ثوابش از براى او باشد.
احاديث بسيار وارد شده است كه آب، ايستاده خوردن خوب است و آب به يك نفس خوردن خوب است و بهتر آن است كه به سه نفس خورده شود و در روز ايستاده بخورد و در شب نشسته.
به دو سند حسن از حضرت صادق عليهالسلام منقول است كه آب را به سه نفس خوردن بهتر است از خوردن به يك نفس.
حضرت امام محمد باقر عليهالسلام: آداب آب خوردن آن است كه در ابتدا «بسم الله» بگويى و چون فارغ شوى «الحمد لله» بگويى و از پيش دسته كوزه و از جايى كه شكسته باشد يا رخنه داشته باشد نخورى كه اين دو موضع جاى شيطان است.
پی نوشت:
[1]. گزيده حلية المتقين، ص 33.
[2]. خود را به رنج افكندن.
[3]. جويدن.
[4]. آب در دهان گرداندن.
[5]. آب در بينى كشيدن.
[6]. بيمارى پوستى برص كه سر دچار آن مىشود.
[7]. بىنياز.
[8]. اشتها.
[9]. حديث موثق آن است كه همه راويان آن ثقه باشند اگر چه بعضى شيعه نباشند.
[10]. نيكى كردن محض رضاى خدا.
[11]. امر نمىكنيم.
[12]. بخشنده.
نويسنده: علامه محمد باقر مجلسى
