مهمترین اساتید علامه مجلسی
شکی نیست که استاد نقش بسیار مهمی درپرورش و شکوفایی استعداد های شاگردان خود دارد و هر چه مقام علمی استاد بالاتر باشد و از جهت پرورش و کمالات نفسانی و ارزش های اخلاقی کاملتر باشد امکان پیشرفت علمی و عملی شاگردان او هم بیشتر می شود. بخصوص اگر در مقابل استاد عالیقدر ، شاگردی باشد که از استعداد خدادادی ویژه ای برخوردار باشد.
در میان اساتید علامه مجلسی ، که مرحوم محدث نوری در فیض قدسی آن ها را هیجده نفر می شمارد،پدر علامه یعنی مجلسی اول بالاترین سهم را در پرورش علمی و عملی فرزندش علامه مجلسی به خود اختصاص داده است.
الف_ ملا محمد تقی مجلسی مشهور به مجلسی اول:
مجقق ارجمند آقای علی دوانی در کتاب خود،«بزرگمرد علم و دین» می نویسد:
اگر این مرد هیچ آثاری از علم و فضل و تقوی و فضیلت و کتب سودمند به فارسی و عربی و تعلیم و تربیت شاگردان ناموری،جز آموزش و پرورش فرزندش علامه مجلسی نداشت،در شناخت عظمت او کافی بود.
در حقیقت وجود علامه مجلسی که بیشترین استفاده علمی اش نیز در خدمت پدر بزرگوارش مجلسی اول بوده است،سند گویای مقام عالی مجلسی اول در علم و عمل و ایمان و اخلاص او نسبت به اسلام و تشیع می باشد.تولد او به سال 1003 یا 1004 هجری قمری بوده است.
گزیده ای از اجازه روایت او به فرزندش علامه مجلسی :
می دانیم که نقل حدیث در مکتب ما آداب و رسوم ویژه ای دارد که مهمترین آن ها اجازه حدیث است که پیش از این از اهمیت خاصی برخوردار بوده ولی در عصر ما متاسفانه توجه شایانی به آن نمی شود.کسی که قصد نقل روایت داشت بر او لازم بود قبل از انجام این کار از شیخ خود،اجازه نقل حدیث بگیرد که به دو صورت کتبی و شفاهی این عمل انجام می شده است.
علامه مجلسی در اجازاتی که به شاگردانش داده ،آنجا که از استادانش نام می برد قبل از همه از پدر علامه اش نام برده است،و پس از وی از دیگران.
پدر علامه اش در قسمتی از اجازه نامه طولانی اش ، به فرزندش علامه مجلسی می نویسد:
پس از ثنا و درود ،باید دانست فرزند عزیزم محمدباقر که خداوند تاییدات او را پایدار بدارد ،برای رسیدن به بالاترین راه های ،یقین در دین و رهروی راه های پرهیزکاران توفیق دهد،از کسانی که با تمام وجود خود را آماده ساخته تا به مقامات عالی نائل گردد،و بیداری روزها را با شب زنده داری هماهنگ سازد.
او بیشتر علوم عقلی و نقلی خصوصا اخبار نبوی و احادیث مصطفوی را نزد من خوانده ، و معانی آن ها را با کاملترین تحقیق و تدقیق ،تحقیق نموده است.
در کنار مطالب مربوط به اجازه حدیث ،که اسامی مشایخ اجازه و راه های ا جاز و... ، مجلسی اول هم در این اجازه و هم در اجازه دیگری که به فرزندش علامه مجلسی می دهد نصیحت ها و پند و اندرزهای فراوانی به او می دهد که چون مفصل است نمی توانیم آن را در اینجا بیان کنیم ولی خواندن آن را به شما سفارش می کنیم چون بسیار پرفائده و سودمند است . رجوع کنید به علامه مجلسی بزرگ مرد علم و دین نوشته علی دوانی صص 69 تا 77.
ب – ملا محمد صالح مازندرانی:
ملا محمد صالح مازندرانی داماد بزرگ مجلسی اول و شوهر خواهر علامه مجلسی،که سرآمد شاگردان مجلسی اول هم بوده است،از استادان علامه به شمار رفته است.
فرزندان مجلسی، پسر و دختر، همه از اندیشمندان پارسا و با اخلاص بوده اند.ایشان دارای سه پسر و چهار دختر بوده است که علامه مجلسی کوچکترین پسر ایشان بوده،دو پسر دیگر بنام ملا عزیزالله و ملا عبدالله از ملا محمدباقر یعنی علامه مجلسی بزرگتر بوده اند.
در میان دختران مجلسی اول آمنه بیگم از فضل و کمال بالاتری برخوردار بوده که از او به عنوان بانوی دانشمند و صاحب کمال در کتابها یاد شده و به شرح حال و زندگی او جداگانه پرداخته شده است. ملا محمد صالح مازندرانی در میان همه شاگردان مجلسی اول چون خیلی باهوش و با استعداد بوده نظر استاد خود را جلب کرده است و جالب اینکه مجلسی اول خود پیشنهاد ازدواج با دخترش را به ملا صالح مطرح کرده است و این خود حکایتی است جالب و عبرت آموز که انشاء الله در بخش حکایات آن را بیان خواهیم کرد. از مهمترین آثار ملا محمد صالح مازندرانی شرح کافی مرحوم کلینی ،شرح من لایحضره الفقیه شیخ صدوق و حاشیه بر شرح لمعروف می باشد.
ج – ملا محسن فیض کاشانی:
ملا محسن فیض کاشانی از مفاخر دانشمندان معاصر علامه مجلسی و استاد اجازه او و نامی ترین علمای ذو فنون ما در آن عصر بوده است. نامش محمدبن مرتضی مشهور به ملا محسن،و تخلصش فیض بوده است. در تمامی رشته های علوم و فنون عقلی و نقلی دست داشته ،بلکه استاد بوده و کتاب نوشته است ،او از پرکارترین دانشمندان ما است. ملا محسن شاگرد ملا صدرای شیرازی و داماد بزرگ او بوده است. در فقه و اصول و فلسفه و کلام و حدیث و تفسیر و شعر و ادب ،توانا و در تمامی این ها و رشته های دیگر آثار گرانقدری از خود به یادگار گذارده است.
تالیفات مشهور:کتاب های: وافی در حدیث،صافی و اصفی و مصفی(نام سه کتاب است) در تفسیر،مفتاح الشرایع در فقه،محجة البیضاء در اخلاق،و حقایق در احادیث اخلاقی از تالیفات مشهور فیض کاشانی است.که همگی چاپ شده است.
او بعلاوه پنج دیوان شعر دارد:
شوق المهدی او که تضمینی است از غزلیات حافظ شیرازی که با این بیت شروع می شود:
الا یا ایها المهدی مدام از وصل ناول ها
که در دوران هجرانت بسی افتاد مشکل ها
محقق توانا جناب آقای علی دوانی این کتاب را تحقیق و منتشر کرده است و در مقدمه آن شرح حال فیض را با تالیفاتش به طور مشروح بیان کرده است.
د- سید علی خان شیرازی:
سید علیخان فرزند سیدنظام الدین احمد بن معصوم شیرازی ،از نوابغ نامی اسلام و تشیع است.او در سال 1057 ه.ق درمدینه منوره تولد گردید و در همانجا نشو و نما یافت لذا به سید علیخان مدنی مشهور شده است.
او پس از تحصیل علوم دینی و نگارش کتاب هایی به هند رفت و سالها در آنجا اقامت داشت آنگاه به مکه معظمه بازگشت. از آن پس به ایران و اصفهان امد . در اصفهان علامه مجلسی که خود جایگاه بزرگ در علم و فضل داشت ،ازوی اجازه حدیث می گیرد.
سید علیخان پس از مدتی اقامت در اصفهان که شاه وقت،سلطان حسین صفوی،پیشنهاد وزارت به او می کند و او نمی پذیرد،به شیراز می رود در بیضای فارس اقامت می کند و همانجا به سال1120 ده سال بعد از علامه مجلسی زندگی را وداع می گوید.
تالیفت مشهور:1.سلافة العصر در شرح حال دانشمندان 2.شرح صحیفه سجادیه 3.انوار الربیع در فنون و انواع شعر 1. الدرجات الرنیعه که همگی این آثار خود حکایت از تبحر و استادی او در تالف و حدیث و تاریخ و شعر و ادب است.
استادان دیگر:
ملا محمد طاهری قمی،میر فیض الله قهپانی،شیخ علی عاملی نواده شهید ثانی،شیخ عبدالله عاملی و... .
مجلس درس و حوزه علمی علامه مجلسی:
دوران طولانی که علامه مجلسی در اصفهان با تدریس و تالیف و امامت جمعه و جماعت پرشکوه و نفوذ و اقتدار منصب عالی شیخ الاسلامی پشت سر نهاد.و توجه خاصی که به تعلم و تربیت شاگردان داشته است ،و اسم و رسمی که خاندان اصیل و ریشه دار او را در آن شهر دانش پرور داشته اند،همه و همه دست به دست هم داد و علامه مجلسی را به عنوان مشهورترین استاد حوزه اصفهان در 35 سال آخر سده یازدهم و 10 سال اول سده دوازدهم هجری زبانزد خاص و عام کرد.
با این که در این سالها استادان نام آور بسیاری بوده اند که در معقول و منقول و فقه و اصول و حدیث و تفسیر و رجال در حوزه پر رونق اصفهان سمت استادی داشته اند ، و بعضی از آن ها از استادان علامه مجلسی و بعضی معاصران و بعضی هم شاگردان او بوده اند،اما هیچ کدام در دلسوزی و جذب شاگرد و تدریس مداوم و مدت طولانی آن وپشت کار و حوصله زائد والوصف ،به پای علامه مجسی نمی رسند.
انبوه تالیفات علامه مجلسی ، خصوصا بحارالانوار و مرات العقول علت دیگری است که دانش پژوهان ،و حتی علمای نامی ،چه در اصفهان و چه در شهرهای دیگر ایران و عراق و هند و سواحل خلیج فارس از عرب و عجم برای دیدار علامه مجلسی و شرکت در حوزه درس او و گرفتن اجازه از وی مسابقه می دادند.
دو شاگر نامدار او ،یعنی میرزا عبدالله اصفهانی در ریاض العلماء و سید نعمت الله جزایری در انوار نعمانیه می نویسند:«شاگردان استاد بالغ بر هزار نفر بوده اند»
چند تن از مولفان در آثار خود به شماری از شاگردان علامه مجلسی پرداخته اند.بیش از همه محدث نوری در فیض قدسی 49 نفر از زبدگان آن ها را شناسانده است و آقای سیدمصلح الدین مهدوی در زندگینامه علامه مجلسی نام 181 نفر و آقای سید احمد اشکوری در تلامذة الامة المجلسی نام 221 نفر از آنها را بر می شمرند.
مهمترین شاگردان علامه مجلسی:
الف _ سید نعمت الله جزایری:
و محدث عالی مقام،متولد سال 1112 که ازمفاخر و شاگردان علامه مجلسی بوده و استاد به او نظر خاصی داشته است . او چندسالی در خانه علامه مجلسی اسکونت می کرده و چندسال شب و روز در خدمت استادش بوده است.
محدث جزایری در تالیف کتاب بحارالانوار و شرح کافی موسوم به مرآت العقول،که هر دو از مهمترین آثار علامه هستند به علامه کمک می کرد. لذا علامه او را از میان شاگردانش با الطاف زیادی امتیاز داده بود،و در مجالس مورد ستایش قرار می داد و بر دیگران مقدم می داشت.
تالیفات: الانوار النعمانیه،تحفةالابرار،حواشی صحیفه سجادیه،حاشیه شرح جامی برکانیه،زهر الربیع
شرح کتاب های: توحید صدوق،تهذیب الاحکام،نهج البلاغه،روضه کافی،قصیده بینه ابن سینا،عیون الاخبار صدوق،استبصار طوسی و...نهج الصواب را در مقابل از پانزده سالگی نوشته است.
ب – میر محمد صالح خاتون آبادی:
میر محمد صالح پسر میر عبدالواسع خاتون آبادی اصفهانی داماد علامه مجلسی و شاگرد بزرگ اوست.وی در اصفهان بسال1058 متولد شد.
محدث نوری در فیض قدسی صفحه148 نسب او را تا امام زین العابدین علیه اللسلام ذکر می کند و می افزاید : وی داماد علامه مجلسی و صاحب تالیفات شگفتی است،چون:شرح من لایحضرة الفقیه،شرح استبصار،الذریعة و... وی در سال 1116 وفات یافت.
ج _ حاج محمد اردبیلی:
حاج محمد اردبیلی از علما و فقهای مقیم نجف اشرف و کربلای معلا در نیمه دوم سده یازهم هجری است.تاریخ تولد و وفاتش روشن نیست،او مولف کتاب گرانقدر جامع الروات است که 25 سال از عمرش را مشغول تدوین و تالیف آن کرده است.او در اواخر سده یازدهم به اصفهان می آید،و این در اوج شهرت و اقتدار علامه مجلسی بوده است و حدود ده سال از محضر پر فیض علامه بهره می برد.
محدث نوری قدس سره در خاتمه مستدرک می گوید:
کتابش جامع الروات بی نظیر است،و در این کار بر همگان پیشی گرفته است.وقتی آن را به اتمام رسانید،علمای عصر آن را به خوبی تلقی به فبول کردند.شاه سلیمان صفوی دستور داد آن را پاک نویس کنند،چون خواستند استنساخ کنند،مولف جمعی ازبزرگ علمای عصر را در حجره اش در مدرسه مبارکه جمع کرد و هریک با خط خود قدری از کتاب را به عنوان تقدیر از کار وی نوشتند. نخست علامه مجلسی با خط خود نوشت:«بسم الله الرحمن الرحیم» سپس محقق آقا جمال خوانساری نوشت:« الحمدالله»سپس هریک از علما مقداری نوشتند. علامه مجلسی با خط خود در پشت نسخه پاکنویس شده مزبور نوشته است که:این نسخه در سال1100 وقف شده است(علامه مجلسی بزرگ مرد علم و دین ص 397).
متن آخر اینکه:این کتاب مشتمل بر پنجاه هزار بیت(سطر) است و خود مولف تصریح کرده است که: بواسطه این کتاب ممکن است نزدیک به دو هزار حدیث یا بیشتر از روایتی که بنابر مشهور در بین علمای ما مجهول،ضعیف و مرسله بوده،معلومة الحال و صحیح گردد(فیض قدسی،ص149).
د _ میرزا عبدالله افندی تبریزی اصفهانی مولف ریاض العلما:
میرزا عبدالله افندی تبریزی که بواسطه اقامت زیاد در اصفهان جهت تحصیل نزد علامه مجلسی و دیگر علمای بزرگ این شهر به اصفهانی نیز شهرت دارد و افندی هم خوانده می شود، شاید بعد از سید نعمت الله جزایری نامی ترین شاگرد علامه مجلسی است.
سبب شهرت او تالیف کتاب ریاض العلما و حیاض الفضلاء است که شامل شرح حال علما ء خاصه و عامه شیعه و اهل سنت که به قول محدث نوری در ده جلد است و جایگاه این کتاب در علم رجال همچون جایگاه جواهر الکلام در فقه است.از دیگر تالیفات وی صحیفه ثالثه سجادیه است.
شاگردان دیگر:
میر محمد حسین خاتون آبادی،ملا رفیعا گیلانی،سیدابوالقاسم خوانساری و علاء الدین محمد گلستانه شارح نهج البلاغه نام برد.
