محمد بن حسن بن علی بن محمد بن حسین معروف به شیخ حُرّ عاملی از دانشمندان، محدثان و فقهای امامیه در قرن یازدهم هجری و صاحب تألیفات گرانقدر و صاحب اثر گرانبهای وسائل الشیعه است. شیخ حر به صاحب وسائل نیز شهرت دارد. وی در شهر مشهد درگذشت و آرامگاهش در حرم رضوی می‌باشد.
تولد و نسب
شیخ حر در شب جمعه ۸ رجب سال ۱۰۳۳ هجری در روستای مشغره در منطقه جبل عامل لبنان دیده به جهان گشود. نسب وی با ۳۶ واسطه به حر بن یزید ریاحی می‌رسد.[۱]خاندان وی به تصریح خود و دیگران، از اهل علم و معرفت و علاقمند به خاندان پیامبر اکرم(ص) بوده و به «آل حر» شهرت داشتند.[۲]
خاندان
شیخ حر عاملی در خاندانی اهل معرفت بزرگ شد. خاندان «آل حر» خاندانی بزرگ، اصیل و ریشه دار بودند و فقها و دانشمندان بزرگی را پرورش داده‌اند.
حسن بن علی پدر شیخ حر عاملی، شخصیتی فاضل، دانشمند، ادیب، فقیه و آگاه به فنون عربی و مورد مراجعه عموم مردم بود.[۳] مادرش نیز دختر علامه شیخ عبدالسلام و از بانوان بافضیلت و ادیب بود.[۴]
عمویش شیخ محمد بن علی بن محمد حر عاملی نویسنده کتاب الرحلة، و دارای حواشی و تعلیقات و فوائد و دیوان شعر بزرگی است.[۵]
پسر عمویش حسن بن محمد بن علی دانشمندی فاضل و ادیب بود. جدّش شیخ علی بن محمد حر عاملی، عالمی جلیل القدر و عابدی خوش اخلاق و اهل فضل و شعر و ادب بود. جد پدری او، شیخ محمد بن حسین حُر عاملی نیز اهل علم و دانش و افضل عصر خود در علوم شرعی بود همانگونه که فرزندش شیخ محمد بن محمد افضل عصر خود در علوم عقلی بود.[۶]
جد مادری شیخ حر، عبدالسلام بن شمس الدین محمد حر عاملی در احکام فقهی بسیار متبحر بود.[۷]
شخصیت علمی و سخنان علما
شیخ حر عاملی از برجسته‌ترین علمای شیعه در قرن یازدهم هجری به شمار می‌آید. او یکی از چهره‌های بزرگی است که مذهب شیعه را با روایات اهل بیت(ع) بیش از پیش غنی ساخت و دارای تألیفاتی ارزنده و شخصیتی مورد احترام نزد علمای شیعه است.
سید علی خان مدنی درباره وی می‌گوید:
- شیخ محمد بن حسن بن علی بن محمد حر شامی عاملی، شخصیتی برجسته و دارای مقام و منزلتی علمی است که سخن، در معرفی آن ناتوان است. فوائد ارزشمند نوشته هایش تمام جهان را فراگرفته و همچون ابر بارانی تمام سرزمین‌ها را از قطرات حیات بخش بارانش سیراب ساخته است. تألیفات او بر پیشانی روزگار همچون مروارید می‌درخشد و کلماتش در میان سطرها همچون گوهرهایی گران بها و کنار هم چیده شده است.[۸]
محمد بن علی اردبیلی با عبارات عظیم و والایی، شیخ حر را این گونه می‌ستاید که فضائل و مناقبش قابل شمارش نیست.[۹]
محدث قمی درباره او می‌نویسد:
- محمد بن حسن بن علی مشغری، شیخ محدثان و با فضیلت‌ترین متبحران عالم، فقیه هوشیار، محدث پارسا، ثقهٔ جلیل القدر و سرچشمهٔ بزرگواری‌ها و فضیلت‌ها و دارای تألیفات سودمندی است.[۱۰]
علامه امینی در الغدیر درباره وی می‌گوید:
- او مرواریدی بر تاج زمان و نقطه‌ای درخشان بر پیشانی فضیلت است. هرگاه در پی شناخت ایشان برآیی ایشان را آگاه به هر فنی خواهی یافت. جملات مدح و ستایش در معرفی او ناتوان‌اند. گویا او تندیس علم و دانش و ادب و تجسم فضل و کمال است. از آثار او نگارش احادیث ائمه اهل بیت علیهم السّلام در اثبات امامت و نشر فضایل و جمع آوری احکام و حکمت‌ها و مدح و ستایش آنان است و تألیفات ارزشمندش یاد او را جاودان ساخته است.[۱۱]
سفرها
او در سال ۱۰۷۳ق برای زیارت عتبات عالیات به عراق رفت و از آن جا برای زیارت امام رضا(ع) عازم مشهد گشت و در آن جا ساکن شد.
در سال ۱۰۸۷ و ۱۰۸۸ نیز ۲بار به زیارت خانه خدا و ائمه اطهار(ع) در عراق مشرف شد و بعد از آن، به اصفهان رفت و به دیدار علمای بزرگ اصفهان مانند علامه مجلسی نایل آمد.
وی در آن سفر به علامه مجلسی اجازه روایت داد و علامه نیز متقابلا به شیخ حُر اجازهٔ روایت داد. شیخ حُر عاملی بعد از آن به مشهد مقدس بازگشت و تا آخر عمر در آن جا ماند.[۱۲]
اساتید
شیخ حر از همان ابتدا تحصیلات خویش را در منطقه جبل عامل آغاز کرد و سپس به جباع رفت و از علمای بسیاری در این راه بهره برد که عبارت‌اند از:
1. پدرش حسن بن علی (متوفای ۱۰۶۲ هجری).
2. عمویش شیخ محمد بن علی حُر (متوفای ۱۰۸۱ هجری).
3. جد مادری، شیخ عبد السلام بن محمد حُر.
4. دایی پدرش شیخ علی بن محمود عاملی.
5. شیخ زین الدین، صاحب معالم و فرزند شهید ثانی.
6. شیخ حسین ظهیری.
7. سید حسن حسینی عاملی.
8. شیخ عبد الله حرفوشی.
9. مولی محمد طاهر بن محمد حسین شیرازی نجفی قمی.
10. سید میرزا جزایری نجفی.
11. شیخ علی نوهٔ شهید ثانی.
12. آقا حسین خوانساری.
13. سید هاشم توبلی بحرانی.
14. مولی محمد کاشی.[13]
شاگردان
مجلس درس حرّعاملی بسیار پررونق بود. او شاگردان بسیاری، خاصه در دوران اقامت در مشهد، پرورش داد. [14] [15] از جمله شاگردان و کسانی که از حرّ اجازه روایت داشتند، این اشخاص بودند: دو فرزندش، محمدرضا و حسن؛ سیدمحمدصالح بن محمدباقر رضوی [16] محمدفاضل بن محمدمهدی مشهدی [17] نورالدین جزایری [18] محمود بن عبدالسلام بحرانی؛ محمدصالح قزوینی؛ و محدّث پرکار، مهذب‌الدین احمد بن عبدالرضا بصری [19] [20] (برای دیگر شاگردان او به این منابع رجوع کنید [21] [22] [23] [24] ).
از شمار بسیار شاگردان و آنان كه از شیخ حر روایت نقل كرده‌اند می‌توان به افراد ذیل اشاره كرد:
۱. شیخ مصطفی حویزی فرزند عبدالواحد بن سیار حویزی.
۲. سید محمد حسینی أعرجی فرزند محمد باقر.
۳. سید محمد فرزند محمد بدیع رضوی.
۴. سید محمد موسوی عاملی فرزند بن علی بن محیی الدین.
۵. مولا محمد تقی عبدالوهاب استرآبادی مشهدی (متوفی ۱۰۵۸ ه. ق.).
۶. مولا محمد تقی دهخوار قانی قزوینی.
۷. سید محمد بن احمد حسینی گیلانی.
۸. مولا حسن بن محمد طاهر قزوینی طالقانی.
۹. محدث مولا محمد صالح هروی.
۱۰. حاج محمود میمندی.
۱۱. علامه محمد باقر مجلسی (صاحب بحار الانوار).
۱۲. شیخ ابوالحسن بن محمد النباطی العاملی.
۱۳. سید محمد بن زین العابدین موسوی عاملی.
تألیفات و آثار
شیخ حُر عاملی دارای تألیفات ارزشمند و گرانبهایی است که از جمله آن‌ها می‌توان به کتاب «وسائل الشیعه» اشاره کرد که از زمان نگارش تاکنون، همواره مورد توجه و عنایت فقها و مجتهدانشیعه قرار گرفته است. دیگر آثار وی عبارت‌اند از:
1.«الجواهر السنیة فی الأحادیث القدسیة» این اثر اولین کتابی است که به رشته تحریر در آورده است.
2.«الصحیفة الثانیة من أدعیة علی بن الحسین علیه‌السلام» این کتاب، شامل مجموعه دعاهایی است که در صحیفه سجادیه مشهور نیامده است.
3.«تفصیل وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة» که شامل تمام احادیث احکام شرعی موجود در کتب اربعه و سایر کتب معتبر است که منابع آن به ۱۸۰ کتاب می‌رسد.
4.«هدایة الأمة إلی أحکام الأئمة علیهم السلام» این کتاب، منتخبی از کتاب وسائل الشیعة با حذف سند و مکررات است. (سه جلد)
5.«من لا یحضره الإمام» فهرست وسائل الشیعة و عنوان باب‌ها و تعداد احادیث هر باب و مضمون احادیث آن است. (یک جلد)
6.«الفوائد الطوسیة» شامل صد فائده در مباحث گوناگون که در پاسخ مردم طوس داده است. (یک جلد)
7.«اثبات الهداة بالنصوص و المعجزات» شامل بیش از ۲۱۰۰۰ حدیث و ۷۰۰۰۰ سند به نقل از ۴۳۹ کتاب از شیعه و سنی دربارهٔ معجزات پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع).
8.«امل الآمل» که در آن، نام علمای جبل عامل و علمای متأخرین و شرح حال آنان آمده است.
9.«الایقاظ من الهجعة بالبرهان علی الرجعة» رساله‌ای است پیرامون رجعت که شامل ۶۰۰ حدیث و ۶۴ آیه قرآن و ادلهٔ فراوان و کلماتی از قدما و متأخرین است و به طرح شبهات و جواب آن‌ها درباره رجعت نیز پرداخته است.
10. «رسالة فی الرد علی الصوفیه» که شامل ۱۰۰۰حدیث در ردّ فرقه صوفیه است.
11. «بدایة الهدایة» در واجبات و محرمات منصوصه از اول تا آخر فقه. شیخ حر در این کتاب واجبات را ۱۵۳۵ و محرمات را ۱۴۴۸ مورد دانسته است.
12. «الفصول المهمة فی أصول الأئمة علیهم السلام» که شامل قواعد کلی اصول دین، اصول فقه، فروع فقه و اصول علم طب می‌باشد.
13. «العربیة العلویة و اللغة المرویة ».
14. تواتر القرآن.
15. «دیوان شعر» که شامل ۲۰۰۰۰ بیت شعر است و ۴ منظومه دیگر در موضوعات مختلف.
16. «دیوان الإمام زین العابدین علیه‌السلام»
17. «تحریر وسائل الشیعة و تحبیر مسائل الشریعة در شرح وسائل الشیعة»
18. «الأخلاق»
19. «مقتل الإمام الحسین علیه‌السلام»
20. «حاشیه‌هایی بر کتب اربعه» و...[25]
وفات شیخ حر عاملی
شیخ حُرّ عاملی این فرزانه روزگار سرانجام در بیست و یكم ماه رمضان 1104 در هفتاد و یك سالگی چشم از جهان فروبست و در زیر گنبد حضرت (رضا)، كنار منبر، برادرش شیخ احمد صاحب الدرالمسلوك با هزاران نفر دیگر بر جسم مطهرش نماز گذارد و جسم مطهرش در ایوانِ حجره‌ای از حجره‌های صحن شریف امام رضا علیه السلام جنب مدرسه میرزا جعفر به خاك سپرده شد.[26]
و مرقدش در كنار حرم رضای آل محمد واسطه بین مردم و پیشوای هشتم شیعیان گشت. سلام بر او روزی كه در «مشغر» معبر نور، چشم به جهان گشود. و روزی كه در «مشهد» قبله نور، چشم از جهان فروبست.
پی نوشت:
1- اعیان الشیعه، ج۲، ص۴۹۴.
2- امل الآمل، ج۱، ص۹.
3- اعیان الشیعه، ج۵، ص۲۱۲.
4- اثبات الهداة، ج۱، ص۵.
5- ریاض العلماء، ج۵، ص۱۳۶.
6- امل الآمل، ص۱۲۹.
7- امل الامل، ص۱۰۷.
8- سلافة العصر، ص۳۵۹.
9- جامع الرواة، ص۹۰.
10-الکنی و الالقاب، ج۲، ص۱۷۶.
11- الغدیر، ج۱۱، ص۳۳۶.
12- بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۷ - ۱۱۱. اثبات الهداة، ج۱، ص۲۱. امل الآمل، ج۱، ص۴۷ - ۵۱.
13- بحارالانوار، ج۱۰۷، ص۱۰۴ - ۱۰۹.
14- محمد بن حسن حرّعاملی، امل‌الآمل، قسم ۱، ص ۷۹، چاپ احمدحسینی، بغداد (۱۹۶۵)، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.
15- یوسف بن احمد بحرانی، لؤلؤةالبحرین، ج۱، ص۵۱، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، قم.
16- برای متن اجازه رجوع کنید به، محمد بن حسن حرّعاملی، ج۱، ص۲۰۴ـ۲۴۵، اجازةالحرّ العاملی، چاپ قیس عطّار، علوم‌الحدیث، ش ۱۹ (محرّم ـ جمادی‌الآخره ۱۴۲۷).
17- برای متن اجازه رجوع کنید به، مجلسی، ج۱۰۷، ص۱۰۷ ۱۲۱، بحار الانوار.
18- عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۶۷، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
19- احمد بن عبدالرضا بصری، فائق‌المقال فی‌الحدیث و الرجال، ج۱، ص۳۵۳، چاپ محمود نظری، تهران ۱۳۸۱ش.
20- عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۹۰ـ۹۱، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
21- عبداللّه بن نورالدین جزایری، الاجازةالکبیرة، ج۱، ص۹۴، چاپ محمد سمامی‌حائری، قم ۱۴۰۹.
22- علی مروّه، التشیع بین جبل عامل و ایران، ج۱، ص۹۸ـ۱۰۰، لندن ۱۹۸۷.
23- موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، ج۱۲، ص۲۶۸ـ۲۶۹، قم: مؤسسة الامام‌الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.
24- محمد بن حسن حرّعاملی، اجازةالحرّ العاملی، ص۱۷۱-۱۷۵، چاپ قیس عطّار، علوم‌الحدیث، ش ۱۹ (محرّم ـ جمادی‌الآخره ۱۴۲۷).
25- امل الآمل، ج۱، ص۲۷ - ۳۳. اثبات الهداه، ج۱، ص۱۲ - ۱۷
26- سجع البلابل، ج 1، مقدمه.
