اعتقادات علامه مجلسى رحمه الله‏ ترجمه مرحوم محدث قمى

اشاره‏

چندى پيش حجّة الاسلام جناب آقاى حاج شيخ محسن محدث زاده جزوه‏اى شامل ترجمه باب اول رساله اعتقادات مرحوم علامه مجلسى، به خط پدر بزرگوارشان خاتم المحدثين مرحوم حاج شيخ عباس قمى، صاحب سفينةالبحار را به اين بنده مرحمت كردند.
پس از بررسى اين طور به نظر رسيد كه اين ترجمه به قلم خود مرحوم محدث قمى است، از اينرو انتشارش را مناسب ديده و آماده چاپ ساختم. اميد است از دعاى خير علّامه مجلسى و محدث قمى؛ محروم نباشيم.

رضا استادى‏

بسم الله الرحمن الرحيم‏

الباب الأوّل في مايتعلّق بأصول العقائد «1»

بدانيد، به درستى كه پروردگار شما، سبحانه و تعالى، تعليم فرمود شما را در كتاب خود، طريق علم شما را به وجود و صفات خويش، پس امر كرد شما را به آن كه تفكّر و تدبّر كنيد در آنچه وديعه گذاشته است در آفاق و اطراف آسمان‏ها و زمين و در نفس‏هاى شما از صنع‏هاى غريبه و حكمت‏هاى بديعه «2»، پس وقتى كه تأمل و تفكر كرديد شما، به عقل صريح يقين خواهيد كرد به آن كه از براى شما است، پروردگارى حكيم و دانا و قدرت دارنده و تسلط دارنده كه جايز نيست، بر او ظلم كردن و كار تقبيح نمودن. پس از آن بدانيد، كه پروردگار شما برانگيخت به سوى شما پيغمبرى مؤيد به آيات ظاهره و معجزات باهره، و بديهت عقل شاهد است به اينكه جايز نيست برخدا كه جارى نمايد بر دست دروغ گويى، امثال اين آيات و معجزاتى كه از اين پيغمبر ظاهر شده.
پس در وقتى كه يقين كردى به صدق و راستى اين پيغمبر، لازم مى‏شود تو را آنكه متابعت كنى او را و اعتقاد نمايى كه او راست گو است در هر چه خبر داده تو را به آن، در اصول دين و فروع دين.

پس الحال بدان، از جمله چيزهائى كه ثابت شده در آيات و اخبار متواتره آن است كه حق تعالى يگانه و بى شريك است در مملكت خود، و جايز نيست عبادت كردن غير او را، و در خلقت عالم به احدى غير خود استعانت نجست، و او احدى الذات است، نيست از براى او اجزاء خارجيه و نه اجزاء وهميه و نه عقليه «3»، و او احدى المعنى است، كه نيست از براى او صفات زائده، بلكه صفات او عين ذات او است.
و او است ازلى كه انتهائى نيست از براى وجودش در جانب ازل، و ابدى است كه ممتنع است نيستى بر او، از حيث ازل [كذا] و ابد.
و حق تعالى جسم و جسمانى «4» نيست، و زمانى و مكانى نيست، وحىّ است (يعنى زنده است)، بدون حيات زائده و كيفيتى و مريد است (يعنى اراده مى‏كند)، بدون تفكر و خطور به بال «5».
و حق تعالى مختار است و افعالى كه از او صادر مى‏شود به اختيار خود او است و مجبور نيست در افعال خود، و او بر هر چيزى قدرت دارد و اگر اراده كامله‏اش تعلّق گيرد كه خلق فرمايد، هزار مقابل اين عالم را هر آينه خلق خواهد نمود، بدون ماده و مدتى، نه چنان كه حكما خيال مى‏كنند كه اجسام مخلوق نمى‏شوند، مگر آنكه استعداد و ماده قديمه داشته باشند.
و او دانا است به جميع چيزها از جزئيات و كليات، و علم او به آنچه بوده و آنچه مى‏شود، بر يك جور است، و تغيير پيدا نمى‏كند علم او به چيز بعد از ايجاد او، و غايب نيست از علم او مثقال ذره نه در زمين و نه در آسمان، نه چنان كه حكيم گمان مى‏كند كه او علم به جزئيات پيدا نمى‏كند، و اين قول كفر است «6».
و لازم نيست، بلكه جايز نيست تفكر كردن در چگونگى علم او كه آيا حضورى است يا حصولى است؟ و همچنين در ساير صفات او بيشتر از آن چه از براى ما تقرير و بيان نموده‏اند، چه آنكه بسا منجر شود به تفكر در ذات حق سبحانه و تعالى، و حال آنكه ما را نهى كرده‏اند از اين تفكر در اخبار بسيار «7».
و نيز حق تعالى بجا نمى‏آورد چيزى را مگر آن كه منوط به حكمت و مصلحت باشد. و ظلم نمى‏كند احدى را، و تكليف نمى‏كند، چيزى را كه طاقت آن را نداشته باشند. و آنچه تكليف فرموده بندگان را به آن، به جهت مصالح و منافعى است كه عايد به خودشان مى‏شود.
و آنها مختارند در اين تكاليف، در فعل و ترك آن، و نه جبر است و نه تفويض، بلكه امر بين اين دو است، پس اعتقاد به آن كه بندگان مجبورند در افعال خود مستلزم است ظلم كردن خدا را، و ظلم از خدا محال است [و قول به آن كفر است‏]، و اعتقاد به آن كه از براى حق تعالى مدخليتى نيست، مطلقاً در افعال بندگان نيز كفر است، بلكه از براى او است مدخلى بالنسبه به هدايات و توفيقات و ترك اينها كه تعبير از او شده در اصطلاح شرع به اضلال و لكن به سبب اين هدايات، بنده مجبور به فعل نمى‏شود و همچنين به سبب ترك آن مجبور به ترك نمى‏شود چنانكه در نظير او مى‏بينيم كه اگر آقايى تكليف كند بنده خود را به تكليفى و ايعاد كند عقوبت خود را بر ترك آن، و به عبد خود هم بفهماند اين را، پس سيد (آقا) به همين اكتفا كند و عبد امتثال آن تكليف را نكند، عقلا عقاب سيد را بر اين عبد قبيح نمى‏شمارند، و اگر تاكيد كند آقا اين‏ تكليف را به تاكيدها و تهديدها و ملاطفات زياد و موكل كنند بر عبد محصل و مؤكدى لكن باز او را مجبور نكند بر آن كار پس اگر عبد امتثال كرد عقلا مى‏دانند كه عبد مجبور نبوده بر اين كار به سبب اين تأكيدات، و اين قدر از واسطه بين جبر و تفويض از چيزهايى است كه دلالت كرده بر آن اخبار «8».

و جايز نيست از براى تو تفكر كردن در شبهه‏هاى قضا و قدر و فرو رفتن در اين لجّه، پس به درستى كه ائمه ما صلوات الله عليهم اجمعين نهى كرده‏اند «9» ما را از تفكر در آن، چه آنكه در آن شبهه‏اى است قوى كه عقل بسيارى از مردم عاجز است از حل آن، و به واسطه آن بسيارى از علما گمراه شده‏اند، پس بپرهيز از تفكر و تعمق در آن، كه تفكر در آن فائده نمى‏دهد تو را جز گمراهى، و زياد نمى‏كند تو را جز جهل و نادانى.
پس واجب است كه ايمان بياورى و اعتقاد نمائى به حقيت جميع پيغمبران، از انبيا و مرسلين، و اعتقاد كنى عصمت و طهارت ايشان را.
و انكار پيغمبرى ايشان، ياسب ايشان، يا استهزاء و سخريه به ايشان، يا گفتن چيزى كه باعث استخفاف به شأن ايشان باشد كفر است.
و اما مشهورين از آنها مثل آدم و نوح و موسى و عيسى و داود و سليمان عليهم السلام و غير ايشان از آنهايى كه حق تعالى نام ايشان را در قرآن ذكر فرموده، پس واجب است كه بالخصوص به ايشان و به كتابهاى آنها اعتقاد بياورى.
و كسى كه انكار كند يكى از آنها رامثل آن است كه انكار همه را نموده باشد و كافر شده به آنچه حق تعالى نازل فرموده.

و واجب است كه ايمان بياورى و تصديق كنى به حقيقت قرآن و آنچه در قرآن‏ است مجملا، و اينكه آن از جانب حق تعالى نازل شده، و معجزه است، و انكار آن و استخفاف به آن كفر است، و همچنين موجب كفر است بجا آوردن چيزى كه مستلزم باشد استخفاف به آن را، مثل سوزانيدن آن بدون ضرورت «10»، يا انداختن آن را- العياذ بالله- در قاذورات. و اما چيزهايى كه به اين مثابه نيست، مانند كشيدن پا به سمت قرآن و امثال آن، پس منوط به قصد است پس اگر قصد استخفاف داشته باشد آن نيز كفر است و الا نه چنين است.
و همچنين واجب است تعظيم كعبه محترمه، و استخفاف به آن نيز كفر است، مانند حدث كردن درآن اختياراً، يا گفتن چيزى كه باعث اهانت آن شود.
و همچنين است كتاب‏هاى حديث نبوى و احاديث ائمه طاهرين عليهم السلام.
و همچنين واجب است اعتقاد به وجود ملائكه و بودن ايشان يا بعض ايشان از جسم‏هاى لطيفه، و اينكه از براى بعضى [از آنها] است بال‏ها، و براى ايشان است صعود و نزول، و انكار مشهورين از ايشان چون جبرئيل و ميكائيل و عزرائيل و اسرافيل و انكار جسميت ايشان كفر است «11».
و واجب است اعتقاد به عصمت و طهارت ايشان، و واجب است تعظيم ايشان، و استخفاف به ايشان و سب كردن ايشان را و گفتن چيزى كه باعث احتقار آنها شود كفر است.
و همچنين كفر است پرستيدن بت و سجده كردن از براى غير خدا مطلقا به قصد پرستش، و قائل شدن به حلول حق تعالى در غير خودش همچنانكه بعض صوفيه و غلاة گفته‏اند، و يا قول به متحد شدن حق تعالى را با غير خود، چنانكه طائفه‏اى از صوفيه گفته‏اند، يا آنكه از براى حق تعالى العياذ بالله زن يا اولاد شريك است، چنانكه نصارى قائل شده‏اند، يا آنكه حق تعالى جسم است، يا از براى او مكانى است‏ مثل عرش و غيره، يا آنكه از براى او صورتى يا جزئى يا عضوى است يا امثال اينها، تمام كفر است.
و بدان كه ممكن نيست ديدن حق تعالى را به چشم، نه در دنيا و نه در آخرت، و احاديثى كه رؤيت از آنها فهميده مى‏شود به ظاهر خود باقى نيست و تأويل شده است «12».
و آنكه ممكن نيست رسيدن به كنه حقيقت ذات يا صفات او.
و به تحقيق كه تعطيل در خدا و نفى كردن جميع صفات او را از او، باطل است، بلكه واجب است اثبات كردن صفات او را بر وجهى كه متضمن نقص نباشد، چنانكه گويى:
او عالم است و علم او مثل علم مخلوقين نيست كه حادث باشد، يا ممكن باشد زائل شدن آن، يا بوده باشد به حادث شدن صورت، يا به آلتى يا معلول از براى علتى باشد.
پس ثابت كن صفات را از براى حق تعالى و نفى كن از آن صفات، آنچه مقرون مى‏شود او را در مثل ماها از نقائص، و تعمق در حقيقت آن مكن.
پس مى‏گويى: كه حق تعالى قادر است بر هر ممكنى، و قدرت و توانايى در ما به صفت زائده حادثه و آلات و ادوات است و در او چنين نيست، پس نفى مى‏كنى از او اين امور را و مى‏گويى او قادر است به ذات خود بدون صفت زائده و كيفيت حادثه و بدون آلت، پس ذات بسيط او كافى است در ايجاد هر چيزى.
و همچنين مى‏گويى: حق تعالى مريد است، و اراده در ماها به كارى، متضمن چند امر است: تصور كردن آن كار، و تصور منفعت آن، و تصديق به حصول و ترتيب آن منفعت بر آن، و تردد داشتن در آن غالباً تا آنكه عزم پيدا كنيم و جازم بر آن كار شويم، پس از آن در نفس ما شوقى برانگيخته شود كه باعث شود حركت دادن اعضاء و ادوات را در بجا آوردن آن كار، تا آنكه از ما صادر شود، و اما اراده حق تعالى نيست، مگر علم قديم ذاتى او به آن چيز و به آنچه در آن است از مصلحت. سپس ايجاد كردن آن در زمانى كه مى‏باشد مصلحت در ايجاد آن در آن وقت، پس اراده حق تعالى يا ايجاد كردن اوست چيز را چنانكه در اخبار وارد شده «13»، يا علم او است به اصلحيت آن چيز، هم چنانكه متكلمين گفته‏اند «14».
و همچنين مى‏گويى حق تعالى سميع و بصير است، يعنى شنوا و بينا است و آنچه آن كمال است در ما از گوش و چشم، آن علم ما است به مسموعات و مبصرات، و اما بودن شنوايى و بينايى به آلت گوش و چشم با سائر شرائط آنها پس آن به جهت عجز و احتياج ما است به آلات، و اما در خداى تعالى پس نيست مگر علم او به چيزهاى شنيدنى و ديدنى، به غير حادث شدن صورت و آلتى و مشروط بودن وجود آن چيزها، چه آنكه اينها صفات نقيصه است و در خدا نقص نيست.
و همچنين مى‏گويى حق تعالى زنده است و حياة در ما صفتى است زائد بر ذات ما كه خواهش مى‏كند حس و حركت را، و در حق تعالى ثابت است بر وجهى كه متضمن نقص نباشد، پس او زنده است به ذات خود، زيرا كه صادر مى‏شود از او [كارها، و همه امور را مى‏داند، پس ذات بسيط او قائم مقام صفات و آلات است. پس آنچه از معنى حيات كمال به حساب مى‏آيد مانند مدرك بودن و فعال بودن، برى او ثابت است و آنچه نقص به شمار مى‏آيد، مانند احتياج به كيفيات و آلات در او راه ندارد و از او منفى است.
و همچنين مى‏گويى: حق تعالى متكلم است. و كلام در ما به وسيله آلات و ادوات‏ انجام مى ‏پذيرد، اما كلام او ايجاد صوت است در هر چه بخواهد و القاء كلام است در نفس فرشته يا پيامبر يا غير آنان، پس كلام او قائم به ذات او نيست و در ايجاد كلام نياز به آلات و ادوات ندارد و كلام او حادث است و از صفات فعليه (نه ذاتيه) است. و اما آنچه از معنى متكلم بودن كمال ذاتى به حساب مى‏آيد، پس آن قادر بودن او بر ايجاد كلام و علم او به مدلولات آن است و اين دو از صفات ذاتى خدا هستند، كه قديم مى‏باشد و عين ذات (نه زائد بر ذات) مى‏باشد.
و همچنين در همه صفات خداى تعالى نه از او صفات را نفى كن و نه چيزى كه موجب نقص و عجز است براى او اثبات كن‏] «15».
پس بدان كه حق تعالى صادق است، جائز نيست بر او دروغ.
پس چاره نيست از آن كه اعتقاد كنى آن كه عالم، يعنى جميع ما سوى الله تعالى حادث است به معنى آن كه منتهى مى‏شود زمان‏هاى وجود آن از طرف ازل به سوى حدى و منقطع مى‏شود در آن جا، نه بر آن طريقى كه تأويل كرده‏اند آن را ملاحده از حدوث ذاتى، پس به تحقيق كه بر اين معنى كه ذكر كرديم اجماع جميع ملل است «16» و اخبار به آن متواتره است و قائل شدن به آنكه عالم قديم است و همچنين قائل شدن به عقول قديمه و هيولاى قديمه چنانكه حكما مى‏گويند كفر است «17».
پس بدان كه انكار كردن آنچه دانسته شده ثبوت آن از دين به طريق ضرورت و بداهت به طورى كه مخفى نيست بر احدى از مسلمين، مگر بر شاذ نادرى، كفر است‏ كه منكر آن مستحق قتل و كشته شدن است «18».
ضروريات دين بسيار است، مثل وجوب نمازهاى پنجگانه و عدد ركعات و اوقات آنها فى الجمله، و مشتمل بودن آنها بر ركوع و سجود بلكه بر تكبيرة الاحرام و قيام و قرائت بنا بر اظهر، و مشروط بودن آنها به طهارت مجملا، و وجوب غسل جنابت و حيض بلكه نفاس بنابر اظهر، بلكه بودن غائط و بول و ... شكننده وضوء بنا بر احتمال، و مثل واجب بودن غسل دادن مرده‏ها و نماز خواندن بر آنها و دفن كردن آنها، [و وجوب زكاة، و روزه ماه رمضان، و مبطل بودن اكل و شرب معتاد و معمول «19» و ... روزه را، و وجوب حج و اشتمال آن بر طواف، بلكه سعى بين صفا و مروه و احرام و وقوف در عرفات و مشعر، بلكه ذبح و قربانى و حلق (سر تراشيدن) و رمى جمرات فى الجمله اعم از وجوب و استحباب بنابر احتمال، و وجوب جهاد فى الجمله بنابر اظهر، و رجحان جماعت در نماز، و صدقه بر مساكين، و فضيلت داشتن علم و اهل علم، و فضيلت صدق و راستگويى در مورديكه سودمند باشد و مرجوح بودن دروغ در موردى كه غير نافع باشد، و حرمت زنا و لواط و شرب خمر (نه نبيذ، زيرا حرمت آن مورد قبول همه مسلمين نيست) «20» و خوردن‏] «21» گوشت سگ و خوك و خون و مردار، و حرمت نكاح كردن مادران و خواهران و دختران و دختران برادر و دختران خواهر و عمه‏ها و خاله‏ها بلكه مادر زن و جمع ميان دو خواهر بنابر اظهر، و حرمت ربا فى الجمله بنابر احتمال، و حرمت ظلم، و خوردن مال غير را بدون جهتى كه باعث حليت آن شود، و حرمت كشتن مردمان را بدون جهتى كه باعث حليت آن شود، و حرمت كشتن مردمان را بدون حق، بلكه مرجوح بودن فحش و قذف و رجحان سلام و رد آن بنابر اظهر، و رجحان و خوبى نيكى به پدر و مادر، و بد بودن عقوق آنها بلكه رجحان صله ارحام بنابر احتمال، و غير اينها از چيزهايى كه مشهور است مابين مردم به طورى كه شك نمى‏كند در آن احدى از ايشان مگر شاذ نادرى «22».
و اما انكار كردن چيزى كه از ضروريات مذهب اماميه است، پس آن ملحق مى‏كند منكرش را به مخالفين و بيرون مى‏كند او را از زمره متدينين به دين ائمه طاهرين صلوات الله عليهم اجمعين مثل امامت ائمه اثنا عشر، و فضل و علم اين دوازده امام، و واجب بودن اطاعت آنها، و فضيلت داشتن زيارت ايشان، و اما مودت ايشان و تعظيم ايشان فى الجمله پس از ضروريات دين اسلام است و اختصاص به شيعه ندارد و منكر آن كافر است مثل ناصبى‏ها و خوارجى‏ها لعنهم اللَّه تعالى «23».
و از چيزهايى كه از ضروريات دين شيعه شمرده مى‏شود حلال بودن متعه و حج تمتع، و بيزارى جستن از ... معاويه و هر كسى كه جنگ و محاربه كرد با امير المؤمنين يا غير آن حضرت از ائمه ديگر عليهم السلام، و بيزارى از جميع قتله امام حسين عليه السلام، و گفتن حى على خير العمل در اذان «24».
پس چاره نيست از آن كه اعتقاد كنى در پيغمبر و امامان عليهم السلام به آنكه از اول تا آخر عمر معصوم بوده‏اند از گناهان صغيره و كبيره، و همچنين جميع پيغمبران و ملائكه، و آن كه آنها اشرف جميع مخلوقاتند و افضلند از جميع انبياء سلف و از جميع ملائكه، و آنها دانا هستند آنچه را كه بوده و مى‏باشد تا روز قيامت، و آن كه نزد ايشان است آثار پيغمبران گذشته و كتاب‏هاى آنها مثل تورات و انجيل و زبور و صحف آدم و ابراهيم عليه السلام و شيث، و عصاى موسى، و خاتم سليمان، و پيراهن ابراهيم، و تابوت و الواح و غيراينها.

و اعتقاد بايد كنى به آن‏كه جهاد مجاهدين آنها و نشستن از جهاد بعضى آنها و سكوت آنها و نطق آنها و جميع كردار و احوال و گفتار آنها به امر خدا بوده. و آن كه هرچه مى‏دانست پيغمبر مى ‏دانست اميرالمؤمنين نيز، به جهت آن كه از آن حضرت تعلم نموده بود، و همچنين هر امام بعدى در وقت امامت خود مى‏دانست آن چه را كه امام سابق مى ‏دانسته، و آن كه آنها به رأى و اجتهاد خود نمى‏گفتند، بلكه جميع احكام را از جانب حق تعالى مى‏دانستند و نادان نبودند به هيچ چيزى كه از آن سئوال كرده مى‏شدند، و مى ‏دانستند جميع زبان‏ها را، و مى‏دانستند جميع اصناف مردم را به ايمان و كفر، و اعمال اين امت را از ابرار و فجار، در هر روزى بر آنها عرضه مى ‏كنند.
و اعتقاد نكنى كه آنها خلق كردند عالم را به امر خداوند تعالى، پس به درستى كه نهى رسيده است ما را از اين، در خبرهاى صحيحه «25»، و آن‏چه «برسى» «26» و غير او روايت كرده‏اند از اخبار ضعيفه، كه متضمّن اين مطلب است اعتنائى به آن نيست.
و جائز نيست بر ايشان سهو و نيسان، و اخبارى كه دلالت بر آن دارد حمل شده است بر تقيه «27».
و واجب است بر تو آن كه اقرار كنى به معراج جسمانى، يعنى حضرت رسول صلى الله عليه و آله به همان بدن شريف خود عروج فرمود و از آسمان‏ها گذشت، و گوش نكنى شبهه‏ها حكما را در جائز نبودن خرق و التيام در افلاك، زيرا كه آن شبهه‏ها، واهى و ضعيف است و معراج از ضروريات دين است و انكار آن كفر است.
وبايد بوده باشى در مقام تسليم به هر چه رسيده است به تو از خبرهاى ايشان، پس اگر درك كرد آن را فهم تو و رسيد به معنى آن عقل تو، پس تصديق آن مى‏ كنى‏ تفصيلًا والّا پس همان مجملًا تصديق آن كن و واگذار علم آن را به خود آنها. و بپرهيز از آن‏كه رد كنى و تكذيب كنى چيزى از اخبار ايشان را به جهت ضعف عقل خود، چه آن كه شايد خبر از ايشان رسيده باشد و تو رد آن كرده باشى به جهت نفهمى خودت، پس تكذيب كرده حق تعالى را در فوق عرش او چنان كه همين را حضرت صادق عليه السلام فرموده «28».
بدان به درستى كه علوم ايشان، عجيب و اطوار آنها غريب است نمى‏رسد به آن عقل‏هاى ما پس جايز نيست از براى ما رد كردن آنچه رسيده است به ما در اين باب.
پس بدان كه واجب است اقرار كنى به حاضر شدن پيغمبر و ائمه دوازده گانه عليهم السلام بالاى سر هر كه از دنيا مى‏رود چه نيكوكار باشد آن شخص يا از فجّار، چه مؤمن باشد چه از كفّار، پس مؤمنين نفع مى‏برند از حضور آنها به سبب شفاعت آنها در آسان شدن سختى‏هاى مرگ و سكرات آن، و سخت مى‏كنند سكرات را بر منافقين و دشمنان اهل بيت عليهم السلام. و در اخبار وارد شده آن‏كه آن آبى كه جارى مى‏شود از چشم‏هاى مؤمنين در وقت مرگ، از جهت شدت فرح و سرور ايشان است به سبب رؤيت كردن آنها پيغمبر و ائمه عليهم السلام را «29».
و واجب است همين‏قدر مجملًا اقرار به اين مطلب داشته باشى و لازم نيست تفكر كردن در چگونگى حضور آنان در نزد هر محتضرى، به آن كه حاضر شدن آنها به جسدهاى اصليه مى‏باشد يا مثاليه يا به غير اينها است، و جائز نيست تأويل نمودن آن را به علم و نقش بستن صورت آنها در قواى خياليه، زيرا كه اين تحريف آن چيزى است كه از دين ثابت شده و تضييع عقائد مؤمنين است.
و واجب است تصديق به آنكه روح بعد از مفارقت جسد، باقى است و تعلق‏ مى‏ گيرد به جسدى مثل همين جسد، و او با جنازه خود است و مطلع است بر آن كسانى كه او را تشييع مى‏كنند [و اگر مؤمن باشد، آنان را سوگند مى‏دهد كه عجله و شتاب كنند تا زودتر به درجات رفيعه و نعمت‏هاى بزرگى كه خدا براى او مهيا كرده است برسد و اگر منافق باشد آنان را سوگند مى ‏دهد كه شتاب نكنند از ترس عقوبت هايى كه خداى متعال براى او مهيا كرده است. و او با غسل دهنده خود و تشييع كنندگان خود همراه است‏] «30» تا آنكه در قبر خود مدفون شود و مشيّعين او برگردند برمى گردد روح او به جسد اصلى خودش، پس مى‏آيد او را دو ملك كه يك منكر است و ديگرى نكير، به صورت مهيبى اگر از اهل عذاب باشد، و اگر از نيكوكاران باشد مى‏آيد به سوى او (دو ملك) مبشّر و بشير به صورت نيكويى.
پس آن دو ملك سئوال مى‏كنند از ميت از عقائدش و از ائمه‏اش عليهم السلام يكى بعد يكى، پس اگر جواب نگفت يكى از آنها را مى‏زنند بر او عمودى از آتش كه قبرش از آتش پر شود تا روز قيامت، و اگر موفق شد به جواب بشارت مى‏دهند او را به كرامت خدا، و مى‏گويند به او بخواب مانند خوابيدن نوداماد به چشم‏هاى روشن «31». و بپرهيز از آنكه تأويل كنى اين دو ملك و سئوال آنها [را زيرا آن‏] از ضروريات دين است.
و گوش مده به قول ملاحده كه تأويل مى‏كنند جميع ملائكه را به عقول و نفوس فلكيه، زيرا كه اخبار كثيره متواتره «32» رسيده است به ما به آنكه آنها صاحب جسم‏هاى لطيفه هستند كه قدرت دارند بر آن كه در آيند به هر شكل مختلف، و مى‏بينند آنها را پيغمبر و امام عليهما السلام، و آنها صاحبان بال هستند، بعضى دو بال و برخى سه بال و بعضى چهار بال دارند «33» و آنها بيشترين و اعظم مخلوقات الهى‏اند و به تحقيق كه وارد شده‏ روايات بسيار از هر يك از امام‏هاى ما در چگونى آنها و بزرگى آنها و غرائب خلقت و شأن و اطوار و اشغال آنها.
و واجب است كه اعتقاد كنى بر آن كه آسمان‏ها به هم نچسبيده، بلكه از هر آسمان تا آسمان ديگر پانصد سال راه است و مابين آنها مملوّ از ملائكه، و در احاديث وارد شده كه نيست جاى پايى در آسمان‏ها مگر آن كه در آن ملكى است كه تسبيح و تقديس مى‏كند خدا را «34».
و واجب است اعتقاد كنى عصمت ملائكه را و گوش ندهى به آنچه ما بين عوام ما مشهور و در تواريخ و تفاسيرى كه [از كتب عامه گرفته شده و آنها] از تواريخ يهود اخذ شده مسطور است، از قصه هاروت و ماروت «35». و خطاى پيغمبران، زيرا كه در اخبار ما ردّ آنها وارد شده و تفسير شده آيات وارده در آنها به وجهى كه متضمّن نيست فسق و خطاى آنها را و اين رساله را گنجايش تفصيل آنها نيست «36».
پس از اين بدان كه لازم است تو را ايمان و اذعان به فشار قبر مجملًا، اما آن كه آن عام است از براى جميع مردم يا مخصوص است به غير مؤمنان كامل از اخبار بسيارى ظاهر مى‏شود دوم آن «37».
و نيست چاره از اعتقاد به آن كه فشار در جسد اصلى است، نه جسد مثالى. و اين كه بعد از سئوال و ضغطه «38»، قبر منتقل مى‏شوند به اجساد مثاليه خود، و [گاه‏] مى‏باشند بر قبرهاى خود، و مطلع مى‏شوند به آنهايى كه به زيارت آنها روند و با آنها انس مى‏گيرند و به زيارت آنها انتفاع مى ‏برند، اگر از مؤمنين باشند و گاه است كه منتقل مى‏شوند به وادى السلام، يعنى نجف اشرف على مشرفها الف تحيه وسلام، و گاه است كه منتقل مى‏شوند، به بهشت دنيا و به نعمت آن متنعّم مى‏شوند و از ميوه‏هاى آن مى‏خورند و از آب‏هاى آن مى‏آشامند چنانكه حق تعالى فرموده: و گمان مبر البته آن كسانى كه در راه خدا كشته شده‏اند، مرده‏اند، بلكه آنها زنده هستند در نزد پرودگار خود روزى مى‏خورند در حالى كه فرحناك‏اند به آنچه حق تعالى به ايشان عطا فرموده از فضل خود «39».
و اگر آنها از كفار و معاندين باشند پس آنها را مى‏برند به سوى آتش و عذاب مى‏كنند آنها را تا روز قيامت.
و اگر مستضعف باشند، پس از ظاهر بعضى از اخبار استفاده مى‏شود كه آنها مهلت داده مى‏شوند تا روز قيامت نه متنعّم به نعمتى هستند و نه معذّب به عذابى «40».
و بايد اعتقاد كنى به آن كه از براى خدا در دنيا جنت و نارى است سواى جنت خلد، بلكه در خبرى از حضرت رضا عليه السلام وارده شده كه بهشت آدم، همين بهشت دنيا بوده نه بهشت خلد «41».
و واجب است اعتقاد به بهشت و دوزخ بر آن طريقى كه از صاحب شرع عليه السلام رسيده، و تأويل آن دو را به معلومات حقّه و معلومات باطله و اخلاق حسنه و رديئه كفر و الحاد است.
بلكه واجب است اعتقاد كردن به آن‏كه هر دو فعلًا مخلوق‏اند نه آن‏كه بعد از اين مخلوق مى‏شوند. و به تحقيق كه وارد شده از حضرت امام رضا عليه السلام كه هر كه منكر اين باشد منكر آيات [قرآن‏] و معراج پيغمبر شده و چنين كسى كافر است «42».

و واجب است كه تصديق كنى به رجعت و اين از خصائص شيعه است و به شهرت رسيده ثبوت آن از ائمّه عليهم السلام ما بين خاصّه و عامّه. و به تحقيق كه روايت شده از آن بزرگواران كه فرمودند: نيست از ما كسى كه ايمان نياورد به رجعت ما «43».
و آنچه در اين باب از اخبار ظاهر مى‏شود آن است كه حق تعالى محشور مى‏كند در زمان حضرت قائم عليه السلام يا پيش از او، جماعتى از مؤمنين را تا آنكه روشن شود چشم آنها به ديدار ائمه خود، و رؤيت دولت آنها و همچنين حشر مى‏كند جماعتى از كفّار و مخالفين را به جهت انتقام كشيدن از آنها در عاجل دنيا، و اما مستضعف از اين دو فرقه، پس رجوع نمى‏كنند به دنيا و هستند تا قيامت كبرى.
و اما رجوع كردن ائمه عليهم السلام، پس اخبار بسيارى دلالت كرده بر رجعت اميرالمؤمنين عليه السلام و رجعت حضرت امام حسين عليه السلام و دلالت كرده بعضى اخبار به رجعت پيغمبر و ساير ائمه عليهم السلام. و اما اينكه رجعت آنها در زمان حضرت قائم است يا پيش از او يا بعد از او، پس اخبار مختلف رسيده.
پس آنچه واجب است همين قدر اقرار به رجعت بعض مردم و ائمه است مجملًا و تفصيل آن را واگذار به خودشان عليهم السلام. و به تحقيق كه ايراد كردم اخبار وارده در اين مقام را در كتاب بحار الانوار «44»
و نيز نوشتم رساله‏اى بالانفراد در اين باب «45».
و واجب است كه اعتقاد كنى به آن حق تعالى محشور مى‏گرداند مردم را در قيامت و برمى گرداند روح‏هاى آنها را به اجساد اصليه ايشان، و تاويل كردن آن را به چيزى كه مخالف ظاهر آن است همچنانكه در اين زمان شنيده مى‏شوداز بعض ملاحده، كفر و الحاد است. و بيشترين قرآن وارد شده در اثبات معاد جسمانى‏ و اثبات كفر منكران آن «56».
و اعتنا مكن به شبهه‏اى كه حكما كرده‏اند بر اعاده معدوم و گفته‏اند كه جائز نيست آن، و آيات و اخبارى كه در اين باب است تأويل كرده‏اند به معاد روحانى.
و واجب است كه اذعان كنى به حقيقت حساب، و دادن كتاب‏ها را كه صحيفه‏هاى اعمال باشد به دست راست بعضى و به دست چپ بعضى.
و اعتقاد كنى به آن كه حق تعالى موكّل گردانيده بر هر انسانى دو ملك كه يكى از آنها برطرف راست اوست و ديگرى بر طرف چپ، و صاحب يمين حسنات را مى‏نويسد، و صاحب شمال گناهان و سيّئات را، پس در هر روزى دو ملك هستند كه عمل روز را مى‏نويسند همين كه روز به آخر رسيد عمل بنده را مى‏برند، و دو ملك ديگر مى‏آيند و عمل شب را مى‏نويسند، و مبادا كه تأويل كنى آنها را به آنچه شنيده مى‏شود در اين زمان از بعضى، كه آن كفر است «57».
و واجب است آن كه ايمان بياورى به شفاعت پيغمبر و امامان عليهم السلام.
و اين كه حق تعالى خلاف نمى‏كند در آن وعده‏هايى كه به ثواب داده است از براى آنان كه اطاعت او كرده‏اند، و ممكن است كه خلف وعيد بفرمايد به اين معنى كه بيامرزد كسى را كه عصيان او نموده باشد از مؤمنين و بدون توبه مرده باشد.
و نيز اعتقاد بايد نمود به آن كه حق تعالى قبول توبه مى‏كند به مقتضاى آن كه خود وعده فرموده. و به آنكه كفّار ومعاندين اهل خلاف در آتش مخلّدند، و مستضعفين آنها امرشان معلوم نيست و به امر خدا است، احتمال دارد كه حق تعالى به فضل خود نجات دهد آنها را از آتش.
و مراد از مستضعفين آنهايند كه عقلشان ضعيف است كه بعضى از ايشان عقلشان‏ مانند اطفال و ... است و نيز آنهايند كه حجّت، چنانكه بايد برايشان تمام نشده باشد «48».
و اعتقاد بايد نمود به آنكه مؤمنين داخل بهشت خواهند شد، يابدون عذاب، يا آن كه پيش از داخل شدن بهشت عذابى خواهند كشيد يا در عالم برزخ، و يا در آتش «49».
و بدان كه شفاعتى كه مى‏شود مختص است به مؤمنان و به غير ايشان تجاوز نمى‏كند.
و بدان كه حبط و تكفير به حسب بعضى از معانيشان نزد من ثابت است آياتى كه دلالت بر اين دو دارد بسيار است و اخبارش غير متناهى است و دليل‏هايى كه ايراد شده بر نبودن حبط و تكفير ضعيف است چنانچه مخفى نيست بر كسى كه تدبّر و تفكّر كند در آن «50».
پس از اينها نيست چاره از آن كه ايمان آورى به هر چه كه وارد شده از لسان شرع مطهّر از قبيل صراط و ميزان و جميع احوال و هول‏هاى آن، و تأويل نكنى آنها را به چيزى مگر به آن چه كه رسيده باشد تأويلش از صاحب شرع، چه آنكه اوّل كفر و الحاد تصرّف كردن در نصوصى است كه از شرع رسيده به عقول ضعيفه و به هواهاى رديه. پناه دهد حق تعالى ما و ساير مؤمنين را از اينها و امثال اينها. و السلام على من اتّبع الهدى.

پی نوشت:

(1). رساله اعتقادات علّامه مجلسى داراى مقدّمه و دو باب است و باب دوم آن در سير و سلوك است، و به همين مناسبت اين رساله گاهى با نام رساله سير و سلوك علّامه مجلسى ياد مى‏شود.
(2). اشاره به مثل آيه «سَنُرِيهِمْ آياتِنا فِى‏الآفاقِ وَفِى أَنْفُسِهِمْ ...» سوره فصلت آيه 53.
(3). تركيب، گاهى عقلى است مانند مركب بودن انسان از جنس و فصل (حيوان و ناطق) و گاه در خارج از عقل‏است، مانند تركيب جسم از ماده و صورت، عداد از آحاد و مقادير از اجزاء به شرح تجريد علامه حلى و مرحوم ميرزاى شعرانى مراجعه شود.
(4). صورت حاله در جسم و اعراض عارضه بر جسم را جسمانى گويند.
(5). بال/ قلب و دل.
(6). برخى از حكماى گذشته مى‏گفته‏اند خدا علم به جزئيات پيدا نمى‏كند و بطلان اين گفتار در كتابهاى متاخرين ثابت شده است.
(7). به بحار الانوار، ج 4، ص 267 رجوع شود.
(8). به بحار الانوار، ج 5، ص 2- 62 رجوع شود.
(9). به بحار الانوار، ج 5، ص 110، رجوع شود.
(10). عبارت متن عربى هم همين طور است.
(11). به كلام علامه مجلسى در بحار الانوار، ج 56، ص 203، و پاورقى همان صفحه مراجعه شود.
(12). به شرح تجريد مرحوم حاج ميرزا ابوالحسن شعرانى، ص 414، رجوع شود.
(13). از امام كاظم عليه السلام وارد شده كه فرمودند: «إرادة اللَّه إحداثه لاغير ذلك؛ لأنه لايروي و لا يهمّ و لايتفكّر».
(14). خواجه طوسى فرموده: اراده خدا عين علم اوست به مصالح. به شرح تجريد رجوع شود.
(15). در اينجا قسمتى از رساله ترجمه نشده بود، كه ما آن را تكميل كرديم.
(16). شيخ انصارى هم در فرائد الاصول، ص 11 فرموده: كلما حصل القطع من دليل نقلى مثل القطع الحاصل من‏إجماع جميع الشرائع على حدوث العالم زماناً فلا يجوز أن يحصل القطع على خلافه من دليل عقلي مثل استحالة تخلّف الأثر عن المؤثر ...
(17). در صورتى كه اين اعتقاد مستلزم انكار رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله باشد و روشن است كه در تمام موارد چنين نيست.
(18). به عقيده برخى از فقها انكار ضرورى اگر مستلزم انكار رسالت رسول خدا صلى الله عليه و آله باشد موجب كفر است نه مطلقاً.
(19). عبارت عربى چنين است: الأكل و الشرب المعتادين.
(20). مقصود از «نبيذ» ظاهراً شراب خرما است كه برخى از فقهاى اهل تسنّن، كمِ آن را حرام ندانسته‏اند.
(21). اين قسمت از ترجمه ناقص بود كه ما تتميم نموديم‏
(22). مانند كسانى كه در يقين و شك كردن متعارف نيستند.
(23). شيخ صدوق در اعتقادات فرمايد: اعتقادنا في العلوية أنّهم آل رسول اللَّه عليه و آله السلام و أنّ مودّتهم و اجبة لأنّها أجر الرسالة.
(24). اهل تسنّن اين جمله را در اذان نمى‏گويند.
(25). به بحار الانوار، ج 25، ص 347 مراجعه شود.
(26). شيخ رجب برسى صاحب كتاب مشارق الانوار و از علماى سده هشتم است.
(27). به بحار الانوار، ج 25 باب «نفى السهو عنهم عليهم السلام» رجوع شود.
(28). اين روايت در بحارالانوار ج 2، ص 186 نقل شده است.
(29). به كافى ج 3، ص 133، و بحار الانوار ج 173 رجوع شود.
(30). در اينجا چند جمله ترجمه نشده بود كه ما تكميل كرديم.
(31). به كافى، ج 3، ص 235، باب المساءلة في القبر مراجعه شود.
(32). به بحار الانوار ج 56 ص 203 رجوع شود.
(33). اشاره به آيه شريفه سوره فاطر «جاعِلِ المَلائِكَةِ رُسُلًا أُولِى أَجْنِحَةٍ مَثْنى‏ وَثُلثَ وَرُباعَ» است.
(34). به بحار ج 56، ص 201 رجوع شود، چند روايت به اين مضمون در آنجا نقل شده است.
(35). كه در آيه 102 سوره بقره ياد شده است.
(36). به بحار الانوار، ج 56، باب «عصمة الملائكه» و قصه «هاروت و ماروت»، رجوع شود.
(37). به بحار الانوار، ج 6، ص 272، رجوع شود.
(38). فشار قبر.
(39). ترجمه آيه شريفه «وَلا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا ...» سوره آل عمران، آيه 169- 170 مى‏باشد.
(40). به بحار الانوار، ج 6، ص 270، و كافى ج 3، ص 235 رجوع شود.
(41). در بحار الانوار ج 6، ص 284، از امام صادق عليه السلام روايت شده است.
(42). شيخ صدوق در اعتقادات فرمايد: و اعتقادنا في الجنّة و النار أنّهما مخلوقتان و أنّ النبى صلى الله عليه و آله قد دخل الجنّة و رأى النار حين عرج به.
(43). بحار، ج 53، ص 92 به نقل از كتاب من لايحضره الفقيه شيخ صدوق.
(44). اخبار رجعت در بحار، ج 53، ص 39- 144، ياد شده است.
(45). اين رساله گاهى به نام چهارده حديث، در فهرست‏ها ياد مى‏شود.
(56). متجاوز از هزار آيه از آيات قرآن در ارتباط با معاد است.
(57). اخبار مربوط به اين دو فرشته در بحار، ج 56، ص 186، نقل شده است و نيز به تمهيد ح الحمد لله فهرس ج 56، ص 153 رجوع شود.
(48). كه جاهل قاصر ناميده مى‏شوند.
(49). مقصود آن است كه مؤمن هرچند گناهكار باشد بالأخره اهل نجات و بهشتى خواهد بود.
(50). بحث احباط و تكفير را در تفسير الميزان، ج 2، ص 175 ببينيد.

تصویر: