بر اساس آنچه سید بزرگوار عبدالله بن نور الدین بن نعمت الله جزائری(1) قدست اسرارهم در عبارات آتی در «فصل سوم» گفته است که: «سید محمد طباطبائی پسر خواهر ملا محمد باقر مجلسی است»، میباید مادر سید محمد دختر ملا محمد تقی مجلسی باشد. همین را هم سید خبیر صاحب «روضات الجنات» با صراحت گفته است زیرا مینویسد: «این که سید محمد مهدی بحر العلوم از همنام ما (2) علامه مجلسی تعبیر به دائی میکند، چنانکه یکی از علما که از وی خبر نداریم(3)گفته است اینست که جد امجد وی میر سید محمد طباطبائی پسر سید عبد الکریم و پدر پدرش سید مرتضی(4)و یکی از استادان سه گانه همنام ما بهبهانی(5)، پسر خواهر همنام ما مجلسی است، و از اولاد دختران پدرش ملا محمد تقی مجلسی میباشد.»
این گفته صاحب روضات موافق است با آنچه من در مواردی از مصنفات سید محمد دیدهام. از جمله در آخر مسئله وجوب نماز جمعه که مینویسد: «از آنجا که امر نماز جمعه در نزد مصنف (گویا ملا محسن فیض کاشانی در مفاتیح الشرایع) و بیشتر فقهای ما از مسائل مهم است، چنانکه از آغاز و انجام بحث آن آشکار است، چه بهتر که ما بحث از آن را ختم کنیم به آنچه دائی علامهام طاب ثراه در کتاب بحار گفته است.» و از جمله در رسالهای که در باب زیارات نوشته، در فصلی که برای زیارت بعضی از اولاد ائمه علیهم السلام و خواص و استحباب آنها قرار داده، مینویسد: «دائی علامهام مولانا محمد باقر مجلسی طاب ثراه در بحار گفته است: مستحب است زیارت مراقد انبیاء علیهم السلام....»
و از جمله در همان کتاب مزار در فصل زیارت به نیابت مینویسد: «آنچه را دائی علامهام مولانا محمد باقر مجلسی طاب ثراه گفته که از بعضی علماء و امام باقر و امام صادق علیهما السلام روایت شده .... ».
و از جمله در شرح مفاتیح(6) در شرح سخن فیض که میگوید: «نماز جماعت در همه فرائض مستحب است»، بعد از آنکه از مدارک(7) حکایت میکند که در استفاده تعمیم از اخبار نظر است» و مینویسد: » و از ذخیره(8) نقل شده که مطلب همین است که او گفته است»، میگوید: «این طور نیست که این دو گفتهاند. زیرا شیخ (طوسی) از زراره و فضیل روایت کرده است که ... چنانکه جدم طاب ثراه در شرح فقیه گفته است(9).»
از جمله در همان شرح مفاتیح نیز در مبحث نماز جماعت مینویسد: « ... جدم در شرح فقیه بعد از نقل روایت میگوید....»
و از جمله در مقدمه رساله رضاعیه مینویسد: « ... اما در جانب زیادت خبری نیافتهام. آری در شرح فقیه جدم محقق مجلسی طاب ثراه از بعضی از اصحاب حکایت شده که ....» .
پس از این که از سخن محدث خبیر نوری در فیض القدسی دیده میشود که منکر این انتساب شده و دلیل آورده که انتساب بحرالعلوم به مجلسیها بدین جهت است که همسر سید محمد و مادر سید مرتضی دختر میر ابوطالب پسر ابو المعالی کبیر بوده است، و مادر سید ابوطالب هم دختر ملا صالح از آمنه بیگم میباشد، و همسر سید ابوطالب یعنی مادر مادر سید مرتضی، دختر ملا عبدالله پسر ملا محمد تقی مجلسی است، ناشی از عدم برخورد وی به مصنفات سید محمد است، و از نوشته سید عبدالله (جزائری) هم غفلت داشته است، زیرا اگر تصانیف سید محمد را میدید، و از سخن سید عبدالله که همه آن را نقل کرده است غفلت نداشت، طبق روش خود به نفی و اثبات آن میپرداخت.
اگر بگوئی: مقتضای آنچه ذکر شد اینست که که سید عبد الکریم پدر سید محمد یکی از دامادهای ملا محمد تقی جلسی قدس سره است، با این که علما تعداد فرزندان و دامادهای او را ضبط کردهاند، و سید عبد الکریم از آنها نیست، چنانکه خواهد آمد.
میگویم: آری چنین است، ولی از بعضی از کلمات سید محمد استفاده میشود که ملا محمد صالح مازندرانی قدس سره جد او بوده و زن او آمنه بیگم هم جده اوست. از جمله در کتاب «الایمان و الکفر» در تعداد اقوالی که راجع به معنی ایمان نقل میکند، مینویسد: «اول قولی است که عموم متکلمین امامیه و غیرهم میگویند، و محقق طوسی(10) قدس الله روحه القدوسی در «فصول» و جد فاضل و صالح من(11) در شرح اصول (کافی) هم قائل به آن هستند و گفتهاند كه: ایمان فقط تصدیق قلبی است. و نیز فوائدی که در پایان رساله «موالید النبی و الائمه علیهم السلام» آورده، و در آخر نوشته است: «حرره العبد العاصی سید محمد طباطبائی»، در فائدهای که در آن قسمتی از فضائل مسجد اعظم کوفه را نقل کرده است، بعد از خبر دادن ا میر المؤمنین علیه السلام که: «روزها و شبها به پایان نمیرسد تا این که حجر الاسود در آن (مسجد کوفه) نصب شود»، و بیان دو احتمال در معنی آن، ماجرای عمل قرامطه از انتقال حجر الاسود و برگرداندن آن بعد از بیست سال را نقل کرده(12)، و حکایت محمد بن قولویه(13) در سال برگرداندن حجر الاسود به مکه را آورده، سپس میگوید: «این داستان از جده من بانوی دانشمند و فاضله زاهده عابده آمنه از پدرش علامه ملا محمد تقی مجلسی شارح فقیه طاب ثراهما و جعل الفردوس مثواهما نقل شده است.»
از این مطلب و آنچه در سایر تألیفات سید محمد در این خصوص دیده میشود، معلوم میگردد که مجلسی اول جد مادر سید محمد، و علامه مجلسی دائی مادرش بودهاند، و جد نزدیکش ملا صالح مازندرانی شارح اصول کافی داماد مجلسی اول است. و نیز معلوم است که تعداد اولاد و دامادهای ملا محمد صالح مازندرانی درست ضبط نشدهاند که احتمال زیاده و نقصانی در آن راه نیافته باشد.
فائده: تعبیر از مجلسیها قدس سرهما به «جد» و «دائی» در کلمات بعضی از اعاظم مانند وحید بهبهانی، و صاحب ریاض، و بحر العلوم، و جد او سید محمد آمده است. راجع به اختلاف نظری که در انتساب شخص اخیر (سید محمد) هست، و استدلالی که شده که سید عبدالکریم یکی از دامادهای مجلسی اول نیست، سخن گفتیم(14).
پی نوشت:
1- سید عبد الله جزائری پسر سید نورالدین پسر سید نعمت الله جزائری نویسنده اجازه کبیره متوفی به سال 1173 از علما و فقهای بزرگ و دارای تألیفات گرانقدر است. او در این اجازه که برای چهار تن از علمای هویزه نوشته به مناسبت، شرح حال بسیاری از علمای عصر خود و از جمله ترجمه پدر و جدش سید نعمت الله را آورده است. آنچه وی درباره سید محمد طباطبائی گفته تنها مأخذ شرح حال وی می باشد که اگر او از وی بدین گونه نام ن می برد، ن می توانستیم او را بشناسیم. اجازه کبیره اخیرا در قم چاپ شده است.
2- نام صاحب روضات هم محمد باقر بوده است و او طبق معمولش از دانشمندانی که محمد باقر بوده اند، »س مینا» تعبیر می کند. مانند محمد باقر مجلسی و محمد باقر بهبهانی و محمد باقر حجة الاسلام شفتی و دیگران.
3- یعنی سید عبدالله جزائری صاحب اجازه کبیره که صاحب روضات از احوال او بی اطلاع بوده است.
4- سید مرتضی پدر علامه بحرالعلوم است.
5- آقا محمد باقر وحید بهبهانی.
6- مفاتیح الشرایع در فقه استدلالی شیعه به شیوه اخباری از تألیفات ارزنده و کم نظیر فقیه و حکیم و عارف و محدث نا می ملا محسن فیض کاشانی متوفای 1091 است و شرح آن که از شروح اولیه مفاتیح می باشد، تألیف سید محمد جد آیت الله بروجردی است و در بخش تألیفات او خواهیم دید.
7- مدارک الاحکام، کتاب مشهور فقه استدلالی به روش اصولی تألیف فقیه بزرگ سید محمد بن علی عاملی متوفای 1009 دختر زاده شهید ثانی است.
8 - کتاب ذخیرة المعاد شرح ارشاد العباد علامه حلی تألیف فقیه بزرگوار ملا محمد باقر سبزواری متوفای سال 1090 است. شرح حال او را به تفصیل در کتاب »علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین» آورده ایم.
9- منظور ملا محمد تقی مجلسی جد مادری سید محمد نامبرده است. یکی از تألیفات وی شرح من لا یحضره الفقیه شیخ صدوق به عربی و فارسی است.
10- محقق طوسی، همان خواجه نصیر الدین محمد بن مححمد بن حسن طوسی فیلسوف بزرگ اسلام و شیعه متوفای سال 672 است. شرح حال مفصل خواجه را ما بیش از همه دانشمندان در جلد چهارم مفاخر اسلام آورده ایم. فصول یکی از آثار اوست.
11- ملا محمد صالح مازندرانی داماد علامه مجلسی اول، و شوهر دختر دانشمندش »آمنه بیگم» متوفای سال 1086 است. کتاب شرح اصول کافی از آثار ذیقیمت اوست. شرح حال مفصل وی را در کتاب »علامه مجلسی» آورده ایم.
12- قرامطه فرقه ای شورشی بودند که در سال 317 به مکه معظمه حمله بردند و در روز عید قربان، زوار بیت الله را قتل عام کردند و شهر مکه را غارت نمودند. از جمله حجر الاسود را از جا کندند و با خود به مقر خویش بحرین بردند، آنگاه در سال 339 آن را نخست به کوفه آوردند و مدتی در مسجد کوفه نصب کردند، سپس بردند به مکه و در جای خود نصب شد.
13- این حکایت و داستان جالب را در شرح حال جعفر بن محمد قولویه ق می متوفای 368 (نه پدرش محمد بن قولویه) در جلد سوم »مفاخر اسلام» و نیز در »مهدی موعود» ترجمه جلد سیزدهم بحارالانوار علامه مجلسی، باب 23 - کسانی که امام زمان (ع) را دیده اند - ص 796 آورده ایم.
14- در این باره به تفصیل در مقدمه کتاب توضیح دادیم. به آنجا مراجعه شود.
نویسنده: حضرت آیت الله العظمی سید حسین طباطبایی بروجردی (ره)
