علامه مجلسي با درايت خويش توانست از موقعيتي كه در زمان وي پديد آمده بود، براي گسترش فرهنگ اصيل اسلامي، بهره برد. به همين دليل، به نوآوري هايي دست زد كه هيچ يك از علماي پيشين نتوانسته بودند چنان كنند. اينك اين نوآوري ها را برمي شماريم:
1. از جمله نوآوري هاي اين دانشمند بزرگ شيعه، تدوين بزرگ ترين دايره المعارف شيعه به نام بحارالانوار است كه درباره آن، جداگانه سخن گفتيم.
2. يكي ديگر از ابتكارهاي علامه مجلسي در زمينه تفسير موضوعي قرآن است.علم تفسير قرآن از گذشته هاي دور در ميان عالمان دين رايج بود. روش كار چنين بود كه معمولاً مفسر از آغاز سوره حمد شروع مي كرد و به ترتيب، به تفسير سوره ها مي پرداخت.نوآوري علامه مجلسي در تفسير اين بود كه قرآن را بر اساس موضوع، از ميان آيات استخراج مي كرد. سپس هر موضوعي را در جاي خودش تفسير مي كرد. آن گاه با مقايسه آيات با يكديگر، آن ها را به هم مربوط مي ساخت و به گره گشايي از فرازهاي دشوار آيات مي پرداخت.
3. قرآن كريم و روايات پيامبر و اهل بيت، دو منبع شريعت اسلامي اند. دانشمندان مسلمان در تفسير قرآن و گردآوري احاديث اهتمام بسيار داشته اند، ولي تلاش آنان در شرح و تفسير حديث به پاي علامه مجلسي نرسيده است. علامه در ايفاي نقش علمي خود براي شرح اخبار رسيده از اهل بيت (ع) به نگارش كتاب هاي بحارالانوار، مرآت العقول در شرح كافي و ملاذالاخيار در شرح تهذيب الاخبار پرداخت.
4. يكي از كارهاي مهم علامه مجلسي، گردآوري كتاب هاي دانشمندان شيعي بود. وي افراد سرشناس و كتاب شناس را به همه سرزمين هاي اسلامي روانه كرد تا كتاب هاي شيعه را گرد آورند.
5. يكي ديگر از مهم ترين خدمت هاي علامه مجلسي در زمينه گسترش مذهب شيعه و نوآوري هاي وي، همگاني كردن علوم و معارف اسلامي بوده است.وي افزون بر نگارش كتاب هاي تخصصي ارزنده اي هم چون بحارالانوار، كتاب هاي آموزنده و ساده اي را به زبان فارسي نگاشت. براي مردم علامه، سرآمد عالمان عصر خويش بود و والاترين رتبه ديني؛ يعني مقام شيخ الاسلامي را بر عهده داشت. با اين حال، براي ابلاغ معارف اسلامي به مردم، به نگارش كتاب هاي فارسي با نثري ساده و روان دست يازيد و اين كار را به هيچ وجه كسر شأن خود ندانست. گفتني است دانشمنداني نيز پيش از وي، كتاب هايي به فارسي نوشته بودند، ولي نگارش فارسي علامه مجلسي، در فارسي نويسي ميان عالمان ديني نقطه عطفي به شمار مي رود.1
ادوارد براون، ايران شناس مشهور انگليسي در كتاب تاريخ ادبيات ايران مي نويسد:
علماي شيعه در اواخر عهد صفويه از قبيل مجلسي ها، كاربزرگي كه كرده اند همان تعميم و ترويج عقايد شيعه و تاريخ و احاديث و اخبار است كه به زبان عوام نوشته و منتشر ساخته اند. علماي مزبور دريافتند كه براي رسوخ در قلوب عامه (خدمت بهتر به مردم) لازم است به زبان قوم سخن برانند و به طرز ساده چيز بنويسند و پاداش خود را نيز گرفتند؛ زيرا كه در نتيجه اين اقدام، عامه مردم نسبت به مذهب شيعه، عشقي فراوان و علاقه كامل پيدا كردند. 2
پی نوشت:
1. يادنامه علامه مجلسى.
2. تاريخ ادبيات ايران، ج 4، ص 291، برگرفته از: مفاخر اسلام، ج 8، ص 227.
