سي ام مردادماه مصادف با سيزدهم شوال، روز بزرگداشت علامه مجلسي نام گزاري شده است. محمد باقر بن محمد تقي بن مقصود علي مجلسي، معروف به علامه مجلسي و مجلسي ثاني در سال 1037 هجري در شهر اصفهان تختگاه صفويان ديده به جهان گشود كه اين سال برابر است با عدد ابجدي جمله "جامع كتاب بحارالانوار". بنابراين ولادت او در آخرين سال سلطنت شاه عباس اول (996-1038 ه) رخ داده است. پدرش از شاگردان شيخ بهايي بوده و در علوم اسلامي از بزرگان روزگار خود به شمار ميرفت و كوچكترين فرزند محمدتقي مجلسي (م 1070) است و نسبش از سوي پدر به حافظ ابونعيم اصفهاني محدث و رجالي بزرگ ميرسد و مادرش دختر صدرالدين محمد عاشوري بود.
تحصيلات
هنوز به سن 4 سالگي نرسيده بود كه نزد پدرش به تحصيل پرداخت و در مساجد براي نماز حاضر ميشد. چنانچه خود ميگويد: "الحمدلله رب العالمين كه بنده در سن 4 سالگي همه اينها را ميدانستم؛ يعني خدا و نماز و بهشت و دوزخ. و نماز شب ميكردم در مسجد صفا، و نماز صبح را به جماعت ميكردم و اطفال را نصيحت ميكردم به آيت و حديث، به تعليم پدرم رحمةالله عليه". او در زمان كوتاهي تمام علوم رسمي زمان خود را فرا گرفت. با وجود اينكه پدرش در علوم نقلي تبحر داشت، ولي بر اثر تغيير جهتي كه در پدرش حاصل شده بود و بيشتر متمايل به علوم نقلي و بخصوص شرح و تفسير احاديث شده بود، تنها علوم نقلي را از پدرش فرا گرفت و علوم عقلي را نزد آقا حسين خوانساري استفاده كرد. بيش از همه از محفل درس پدر بهره گرفت و به احتمال فراوان در اصفهان در درس عالمان ديگر هم شركت داشته است. خود او درباره تحصيلات ابتدايياش در مقدمه بحارالانوار- كه مهمترين كتاب او محسوب ميشود- مينويسد: "من در ابتداي جواني به فراگيري همه گونههاي دانش عشق ميورزيدم و شيفته به دست آوردن ميوههاي درخت علم بودم و به فضل خدا به بوستانهاي علم راه يافتم و بر دانشهاي درست و نادرست وقوف پيدا كردم... سرانجام به فضل خدا دانستم كه زلال علم اگر از چشمه سار پاك وحي بهدست نيايد، سيراب نميكند و حكمتي كه برخاسته از ناموس دين نباشد گوارا نيست."
مقام علمي
علامه مجلسي آنچنان شهرتي در علوم مختلف اسلامي دارد كه محتاج هيچ بيان و توضيحي نيست. نام علامه مجلسي چون آفتابي بر آسمان فقاهت و اجتهاد ميدرخشد. علامه مجلسي از جمله بزرگاني است كه از جامعيت خاصي برخوردار بود. او در علوم مختلف اسلامي مانند تفسير، حديث، فقه، اصول، تاريخ، رجال و درايه سرآمد عصر بود. نگاهي اجمالي به مجموعه عظيم بحار الأنوار اين نكته را بخوبي آشكار ميسازد. اين علوم در كنار علوم عقلي همچون فلسفه، منطق، رياضيات، ادبيات، لغت، جغرافيا، طب، نجوم و علوم غريبه از او شخصيتي ممتاز و بينظير ساخت. نظري گذرا به "كتاب السماء و العالم" در بحار الأنوار اين جامعيت را بخوبي نمايان ميسازد. برخي علامه مجلسي را در طول تاريخ اسلامي از حيث جامعيت در علوم و فنون گوناگون بينظير دانستهاند. علامه ريزبيني و نكته سنجي هاي بسيار زيبايي پيرامون روايات مشكل دارد. بيانهاي علامه در ذيل روايات و آيات قرآن بسيار دقيق و زيبا است و كمتر ميتوان در آنها خطا و اشتباهي يافت. علامه مجلسي، علاوه بر علومي چون روايات اهل بيت عليهمالسلام در فقه نيز تبحري بالا داشته، گرچه اكثر مجلدات فقهي بحار مجال پاكنويس شدن نيافته است. ايشان در 14 سالگي از ملاصدرا، اجازه روايت گرفت و سپس در حضور استاداني چون علامه حسنعلي شوشتري، اميرمحمد مؤمن استرآبادي، ميرزاي جزايري، شيخ حرعاملي، ملا محسن استرآبادي، ملا محسن فيض كاشاني، ملا صالح مازندراني، تحصيل كرد. وي در اندك زماني بر دانشهاي صرف و نحو، معاني و بيان، لغت و رياضي، تاريخ و فلسفه، حديث و رجال، درايه و اصول و فقه و كلام احاطه كامل پيدا كرد. او در بيست سالگي عالمي برجسته بود؛ بهگونهاي كه ولي قلي شاملو او را در زمره عالمان بزرگ عصر شاه عباس دوم (1052-1077 ه)معرفي ميكند.
شخصيت معنوي
علماي دين نه تنها از استاد خود درس علم و دانش ميآموزند، بلكه سير و سلوك معنوي خويش را زير نظر اساتيد عارف بالله سپري مينمايند. علامه مجلسي همزمان با طي مدارج علمي و سريعتر از آن مدارج معنوي و كمالات روحي را پيمود تا آنجا كه مصداق واقعي "عالم ربّاني" گشت. اين ادعا با مروري بر سجاياي اخلاقي ايشان كاملا روشن ميشود.
اوضاع سياسي عصر علامه
علماي بزرگوار شيعه در طول تاريخ با وجود فشارها و محروميتها و اختناقهاي فراوان زحمات ارزندهاي كشيده و آثاري گرانبها به يادگار نهادهاند. آنان با خون دل خوردنها و زحمات طاقت فرسا نهال تشيع را آبياري نمودند و اين ميراث عظيم پيامبر صلي الله عليه و آله را به ما رساندند. در اين بين هرگاه اوضاع نسبتا مساعدي فراهم ميشد و فشارها بر عليه شيعيان كم ميشد شاهد شكوفايي بينظير فقها و علماي شيعه هستيم. از جمله اين موقعيتها عصر شيخ مفيد و شيخ طوسي را در حكومت آل بويه ميتوان برشمرد. همچنين دوره صفويه و زمان علامه مجلسي شاهدي صادق بر اين گفتار است. علامه مجلسي با عنايت به انتساب شاهان صفويه به تشيع و اينكه آنان خود را منسوب به ائمه اطهار عليهمالسلام ميدانستند بيشترين استفاده را در جنبههاي مختلف نمود. تأليف بزرگترين دائرة المعارف حديث شيعه در غير چنين زماني و با عدم امكانات اقتصادي بسيار دشوار مينمود.
منزلت اجتماعي
علامه مجلسي در ميان مردم از نفوذ بيسابقهاي برخوردار بود. او با علم سرشار و نفوذ معنوي و بيان سحر انگيز خود مردم را از ميخانه و قهوه خانه ها به مساجد كشاند و در عهد او مساجد از رونق خاصي برخوردار بودند. خصوصا در ماه مبارك رمضان و شبهاي قدر جمعيت بيسابقهاي به مساجد روي ميآوردند. علامه در سلاطين صفوي هم نفوذ بالايي داشت. او كه سياستمداري مقتدر بود، با تدبير خويش در زمان سلاطين بيكفايت صفوي، كشور را از حمله و تجاوز دشمنان حفظ نمود. دقيقا پس از وفات علامه مجلسي بود كه كشور دچار هرج و مرج شد و افغانها به ايران حمله كردند و حكومت صفويه را سرنگون نمودند. او با استفاده از اقتدار اجتماعي و سياسي خويش بسياري از نسخههاي كمياب كتب قدما را استنساخ كرد و ميراث عظيمي از تشيع را از نابودي نجات داد.
مسلك علمي
علامه مجلسي روشي معتدل ما بين اصولي و اخباري داشت. او در عين اينكه محدثي بزرگ بود به علوم عقلي هم توجهي خاص داشت. او از جمله بزرگاني است كه علوم عقلي همچون فلسفه را خوانده و از اساتيد اين علوم محسوب ميگشت و در عين حال همه چيز را در منبع و سرچشمه وحي يافت و تمام همت خويش را به نشر روايات معصومين عليهمالسلام اختصاص داد. تنها حساسيت علامه به انحرافات در دين بود. او كه در زمان خويش شيوع صوفيگري را ميديد دست به مبارزهاي قاطعانه با تصوف زد و در اين مسير با استعانت از اهل بيت عليهمالسلام به پيروزي چشمگيري نائل شد.
لقب "علامه"
علامه محمد باقر مجلسي اين لقب پر افتخار را از بزرگاني همچون وحيد بهبهاني، علامه بحر العلوم و شيخ اعظم انصاري اخذ كرده است. اين بزرگان كه هريك دريايي متلاطم از علوم و معارف اسلامي هستند با ديدن مقام و منزلت علامه مجلسي اين لقب را در مورد او به كار بردند و به حق، او علامه عصر خويش بود. به همين خاطر علامه مجلسي در سال 1098 از سوي شاه سليمان صفوي به سمت شيخ الاسلامي اصفهان منسوب شد. شيخ الاسلام بالاترين و مهمترين منصب ديني و اجرايي در آن عصر بود. او قاضي و حاكم در مشاجرات و دعاوي بود. تمام امور ديني زير نظر مستقيم او انجام ميگشت و تمام وجوهات به محضر او فرستاده ميشد. شيخ الاسلام، سرپرستي درماندگان و ايتام و... را نيز برعهده داشت. نكته مهم در اينجا آن است كه علامه اين منصب را با اصرار و التماس شاه پذيرفت و در همان مجلس، شاه چند بار كلمه التماس را بر زبان آورد تا علامه راضي به پذيرفتن اين منصب گردد. در اين حكم، امر به معروف، نهي از منكرات، اجراي احكام شرعيه و آداب و رسوم ديني، جلوگيري از ايجاد بدعت، گرفتن خمس و زكات و رسانيدن آن به مستحقان، ساختن مساجد، مدارس، معابد، ايقاع عقود و طلاق و نكاح و ساير امور كه به شيخالاسلامان متعلق و مرجوع است، به شيخالاسلام تختگاه صفوي محول شده است. اين حكم نشانگر اين است كه وظايف شيخالاسلامي در آن روزگار بسيار فراتر از وظايف يك عالم ديني بوده است. علامه تا پايان عمر خويش عهدهدار اين وظيفه مهم بود.
اساتيد
متأسفانه با آنكه اطلاعات در مورد زندگي علامه مجلسي فراوان است، پيرامون اساتيد او اطلاع كمي در دست مي باشد. البته مشايخ روايت علامه را معلومند اما اينكه علامه، محضر درسي چه كساني را درك كرده مبهم است. از جمله اساتيد و مشايخ نقل علامه عبارتند از: 1 - پدرش محمد تقي مجلسي (متوفاي 1070 هجري) كه استاد علامه در علوم نقلي بوده است؛ 2 - مرحوم آقا حسين خوانساري (متوفاي 1098 هجري)، فرزند آقا جمال كه استاد علامه در علوم عقلي بوده است.
اين دو بزرگوار اساتيد علامه هستند، اما مشايخ نقل او: 3 - مولا محمد صالح مازندراني (متوفاي 1086 هجري)؛ 4 - ملا محسن فيض كاشاني (متوفاي 1091 هجري)؛ 5 - سيد علي خان مدني صاحب شرح معروف بر صحيفه سجاديه عليهالسلام (متوفاي 1120 هجري)؛ 6 - شيخ حرّ عاملي مؤلف كتاب وسائل الشيعه (متوفاي 1104 هجري). جالب است كه اين دو تن علاوه بر اجازه هايي كه به علامه دادهاند از ايشان اجازه هم گرفتهاند بنا براين جزء شاگردان علامه نيز محسوب ميگردند.
شاگردان
بيش از يك هزار نفر از طلاب و دانش پژوهان از محضر پر فيض علامه مجلسي استفاده نمودهاند. علامه اجازههاي فراواني نيز به شاگردان خويش داده است. از جمله شاگردان علامه عبارتند از: 1 - سيد نعمتالله جزائري؛ 2 - جعفر بن عبدالله كمرهاي اصفهاني؛ 3 - زين العابدين بن شيخ حرّ عاملي؛ 4 - سليمان بن عبدالله ماحوزي بحراني؛ 5 - شيخ عبد الرزاق گيلاني؛ 6 - عبد الرضا كاشاني؛ 7 - محمد باقر بيابانكي؛ 8 - ميرزا عبدالله افندي اصفهاني مؤلف محترم رياض العلماء؛ 9 - سيد علي خان مدني مؤلف گرانقدر رياض السالكين (شرح صحيفه سجاديه)؛ 10 - شيخ حرّ عاملي؛ 11 - ملا سيما، محمد بن اسماعيل فسايي شيرازي؛ 12 - محمد بن حسن، فاضل هندي و...
تأليفات
علامه مجلسي عمري بسيار پر بركت داشت. او در عمر 73 ساله خويش بيش از يكصد كتاب به زبان فارسي و عربي نوشت كه تنها يك عنوان آن بحار الأنوار است با 110 جلد و عنوان ديگر مرآة العقول با 26 جلد. حدود 40 كتاب نيز به ايشان نسبت داده شده است. اولين تأليف علامه را كتاب الأوزان و المقادير يا ميزان المقادير دانستهاند كه در سال 1063 تأليف شده. آخرين تأليف ايشان هم كتاب حق اليقين است مربوط به سال 1109 هجري، يعني يك سال قبل از وفات ايشان. نكته قابل توجه در آثار علامه مجلسي آن است كه ايشان اكثر عناوين كتبش را كتابهاي فارسي تشكيل ميدهد و اين نكته توجه علامه را به هدايت جامعه خويش كه فارسي زبان بودند بخوبي نشان ميدهد. (گرچه كتب عمده و منبع، همچون بحار الأنوار و مرآة العقول عربي هستند).
وفات
چراغ عمر علامه مجلسي پس از 73 سال نور افشاني در شب 27 رمضان سال 1110 هجري- فروردين 1078 شمسي- در شهر اصفهان خاموش گشت و در صحن مسجد جامع عتيق اصفهان دفن شد و جهان از فيض وجود اين عالم گرانمايه محروم شد.
* علامه مجلسي از جمله بزرگاني است كه از جامعيت خاصي برخوردار بود. او در علوم مختلف اسلامي مانند تفسير، حديث، فقه، اصول، تاريخ، رجال و درايه سرآمد عصر بود
* علامه مجلسي در عمر 73 ساله خويش بيش از يكصد كتاب به زبان فارسي و عربي نوشت كه تنها يك عنوان آن بحار الأنوار است با 110 جلد و عنوان ديگر مرآه العقول با 26 جلد