ماده اصلی کتاب های علامه مجلسی حدیث و موضوع آنها کلام، فقه، اخلاق و تاریخ است و مِرآةُ العُقول فی شرحِ أخبار آلِ الرَسول، شرح اربعین و ملاذ الاخیار به عربی و عین الحیوه به فارسی آثاری هستند که در شرح حدیث می باشد.
به گزارش خبرگزاری مهر، محمد باقر مجلسی در سال 1037 در اصفهان به دنیا آمد. این تاریخ را میرعبدالحسینن خاتون آبادی دانشمند معاصر مجلسی ذکر کرده است. محمد باقر مجلسی کوچکترین پسر محمد تقی مجلسی عالم بزرگ عهد صفوی بود. مجلسی بیش از آنکه نزد اساتید درس بخواند، اهل مطالعه، تتبع و پژوهش بوده است. بیشتر عمر مجلسی با تدریس، تحقیق و تالیف سپری شد. حتی در سفر حج یا در سفرهای زیارت به مشهد و عتبات عراق، این بار را بر زمین نگذاشت و در دو دهه پایان زندگی که مسئولیت های رسمی دینی را پذیرفته بود، از نوشتن و پژوهش باز نماند.
وی در عهد شاه سلیمان صفوی به سال 1098 منصب شیخ الاسلامی اصفهان را پذیرفت که طبعا مقتضیات و الزامات و اشغالات بسیار به همره می آورد. مجلسی در این دوره به وضعی شایسته امور قضایی، رفع دعاوی مسلمانان، شرکت در مراسم دینی، نماز جمعه و جماعات وعیادت مومنان را انجام می داد.
مجلسی در سال 1081 به سفر حج رفت که حاصل آن تالیف مجلد بیست و دوم بحارالانوار بود. در سال 1085 به زیارت آستان قدس رضوی رفت که تالیف جلد اول حیوه القلوب و شرح اربعین را نیز در این سفر به پایان برد.
او در دهه های پایانی دوران دویست و سی ساله حکومت صفوی می زیست که دیگر نه پایبندی و علاقه مندی گذشتگانشان به دین و احکام شرع را داشتند و نه اقتدار روزگار شاه عباس اول را. در این صورت بود که مجلسی شیخ الاسلامی را به تکلف و با امید به التزام سلطانی به احکام شریعت پذیرفت.
در عصر صفوی حرکت های اجتماعی و احیانا سیاسی و نیز اقدامات علمی و کلامی از سوی علما، مومنان و حکومتیان در برابر پیروان مذهب دیگر روی داد که در این بین محمد باقر مجلسی فعالیت هایی انجام داد. ایشان بیشترین وقت خود را به تدریس، پژوهش، تالیف و ارشاد خلق گذراند و تنها دو دهه پایانی عمر خویش را با منصب قضا و سمت شیخ الاسلامی به سر آورد. مجلسی بیش از آنکه به تصدی مناصب رسمی دینی شائق باشد، کوشش در تبیین و اشاعه تعالیم دین را وجهه نظر خود قرار می داده است.
از دوران شیخ الاسلامی مجلسی، گذشته از اقدامات متداول همچون قضاوت، رسیدگی به امور حسبیه و نظارت بر وضعیت دینی جامعه و شرکت در مراسم تاجگذاری سلطان حسین و شکستن بت هندوان در یکی از محله های اصفهان است. همین حضور و دخالت اجتماعی او همراه با کارهای دیگری که نکرد، مجلسی را آماج انتقادهای فراوان، از خودی و بیگانه ساخت.
به طور کلی عناصر بارز فعالیت های علمی، دینی، اجتماعی و احیانا سیاسی مجلسی عبارت از:
1- فارسی نگاری کتاب های دینی و برگردان فارسی متون دینی از عربی
2- تالیف جامع حدیثی بحارالانوار
3- اقدامات اجتماعی، دینی، به ویژه در دوران شیخ الاسلامی
پیش از مجلسی کسانی دیگر نیز در این راه گام برداشتند و آثاری پرداختند، اما وسعت و تاثیر نوشته های مجلسی به مراتب بیش از آنها بوده است، اما محمد باقر مجلسی این راه را با جدیت ادامه داد و آثاری به فارسی در زمینه های گوناگون فراهم آورد. از مقدمه هایی که بر این آثار نوشته به روشنی دانسته می شود که وی:
1- مخاطبان خود را در این نگاشته ها مردم شیعه ناآشنا یا کم اطلاع از مطالب دینی می داند و به هیچ روی با عالمان دین سخن نمی گوید.
2- مجلسی بهترین روش آگاهی رساندن به مردم و ارشاد آنان را برگردان مآخذ حدیثی و دینی به زبان فارسی می داند (برای نمونه ترجمه خطبه امام رضا (ع) درباره توحید)
3- مجلسی با توجه به نفوذ معنوی و اجتماعی خود، رسالت دینی امر به معروف و نهی از منکر، را از وظایف خود می دانست. ( او در ترجمه عهدنامه مالک اشتر همراه با چند نامه دیگر از امامان به این هدف صورت داد)
مجلسی به منزلت علمی و اجتماعی خویش واقف بود و نیز از آنچه در دربار می گذشت یا صاحبان مناصب انجام می دادند، اطلاع داشت و خصوصا می دانست که شاهان صفوی از قتل و حبس و زجر پروایی ندارند.
آثار فارسی مجلسی، احتمالا به دلیل سادگی و روانی ادبی و علمی و چه بسا به دلیل کثرت شاگردانش در همان روزگار تالیف منتشر شد و به بلاد فارسی زبان رفت و نام او در میان توده شیعه جاودان کرد.
مرآة العقول از بهترین شرح هایی است که بر کتاب کافی نگاشته شده است. این کتاب یک بار به صورت سنگی در چهار جلد و بار دیگر به صورت حروفی تصحیح و در 26 جلد چاپ شده است و شرح اربعین حاصل مذاکرات علمی مجلسی بوده است. شرح اربعین جزء آرزوهای مجلسی بود که مردم در کارهای دینی خود به این شرح نیازمندند به همین علت شرح اربعین را فراهم آورد.
مجلسی در مباحث نبوت و امامت، به موضوع عصمت پیامبران، اثبات نبوت خاصه، اثبات امامت امیرمومنان و به طور کلی نظریه ی شیعه امامیه در این بار، معراج رسول اکرم(ص) و رجعت پرداخت. در مباحث فقهی، چند حدیث مهم را در مباحث عبادات و مقدمات آنها آورده و به بررسی آرای فقیهان در این مسائل پرداخته است.
ملاذالاخیار فی فهم تهذیب الاخبار شرحی است بر تهذیب الاحکام شیخ طوسی که مجلسی آن را به خواهش فرزندش محمدصادق تالیف کرده است.
عین الحیوه در سال 1073 تالیف شد. حیات القلوب اثر فارسی دیگری در تاریخ زندگی پیامبران سلف پیامبر اسلام (ص) و امامان شیعه است که آن را در سال های 1085 تا 1087 تالیف کرد و همچنین در سال 1089 کتاب فارسی به نام جلاء العیون که موضوع آن زندگانی امامان شیعه بود تالیف کرد. حق الیقین کتابی است آخرین کار تالیفی مجلسی بود که آن در شعبان 1109 به پایان برده است. رجعت نیز از آثار مشهور کلامی او است.
محمدباقر مجلسی در آداب و سنن ادعیه و زیارات نیز چند کتاب فارسی نوشت که معروفترین آنها حلیه المتقین، زادالمعاد و تحفه الزائر است. در همین مقوله مقباس المصابیح و مفاتیح الغیب درخور ذکرند.
آثار مجلسی از همان عهد تالیف با اقبال فراوان روبه رشد و نسخه های فراوان از آنها برجای ماند و سپس بارها به چاپ رسید.
مجلسی، رساله های متعدد فقهی فارسی در مباحث عبادی، احکام جزایی، حقوق سیاسی و... آن نگاشت، مانند رساله ی اعمال حج و عمره، رساله ی مال نواصب، رساله ی کفارات، آداب تیراندازی، آداب نماز، رساله ی شکایات نماز، رساله رضاع و رساله دیات. علت تالیف این رساله ها جایگاه فقهی و فتوایی ایشان بوده است.
کار مهم دیگر مجلسی در فارسی نویسی، ترجمه ی رساله ها و آثار اعتقادی و دعایی به منظور نشر فرهنگ شیعی در میان مردم بود. ترجمه ی توحید مفضل، زیارت جامعه، دعای کمیل، دعای سمات، حدیث توحید امام رضا(ع) و ترجمه قصیده ی تاثیر دعبل خزاعی به درخواست شاه سلطان حسین صفوی، از ترجمه های ایشان بود. در میان آثار مجلسی، بحارالانوار جایگاهی ویژه دارد و جاودانگی مجلسی بیشتر مرهون همین کار او است. این کتاب با استقبال زیادی روبه رو شد.
مجلسی حدیث شناس بود و این مهارت را در پرتو تصلح بسیار در آثار و مکتوبات حدیثی بدست آورده بود. مجلسی در اندیشه و فعالیت علمی در عرصه ی سیاست ایفای نقش می کرد.
محمدباقر مجلسی سرانجام در 27 رمضان سال 1110 در 72 سالگی در اصفهان درگذشت و در جوار مرقد پدرش، جایی که امروزه «بقعه ی مجلسی» خوانده می شود، به خاک سپرده شد.
