علامه محمدباقر مجلسی در سال 1037 متولد شد. پدرش محمدتقی مجلسی از مفاخر علمای شیعه و مادرش دختر صدرالدین محمد عاشوری، زنی عالمه و پرهیزگار بوده است. این عالم فرهیخته در اواخر حکومت صفویه با پشتکار فوق العاده توفیق یافت از راه تألیف و تصنیف کتاب ها و تدریس علوم اسلامی و تعلیم و تربیت شاگردان بسیار و اداره امور دینی شیعیان عصر خویش، آن چنان خدمت مثبت و سازنده ای به مردم مسلمان و شیعه ایران کند که کمتر مرجع روحانی دیگری چنین توفیقی یافته است. به مناسبت فرارسیدن ایام بزرگداشت علامه مجلسی با حجت الاسلام محمد حسن پاکدامن، پژوهشگر گروه تراجم و انساب بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی گفت و گویی صورت دادیم. در ادامه این گفت و گو را می خوانید:
در ابتدا بفرمایید به چه دلیل به علامه مجلسی این عنوان را اطلاق می کنند؟
پیرامون منشأ این لقب در بین نویسندگان اختلاف وجود دارد، ولی به احتمال فراوان از آنجا که پدر علامه مجلسی شاعر بوده است و نامش «ملامحمد مقصود علی» یا «ملامحمدعلی» بوده، او در تخلص شاعری اش عنوان مجلسی را برای خود انتخاب کرده بود و پس از آن علامه مجلسی اول در اجازاتش، خود را محمدتقی بن المجلسی معرفی می کند.
علامه مجلسی در چه تاریخی و در کدام شهر متولد شده است؟
ایشان در عصر مرجعیت میرداماد در شهر اصفهان متولد شده، البته باز هم در تاریخ ولادتش اختلاف است. برخی از بزرگان همچون میرعبدالحسین خاتون آبادی معاصر با خود علامه ولادت وی را سال 1037 قمری می دانند،عده ای هم ولادتش را در سال 1038 قمری بیان می کنند.
در حالات محمدتقی مجلسی ذکر شده است «در شبی از شب ها بعد از تهجد و گریه و زاری به درگاه قادر علی الاطلاق خود را به حالتی دیدم که هر چه از درگاه احدیت مسألت کنم، البته به اجابت مقرون شده، عنایت خواهد شد و در دل خود متفکر بودم که کدام چیز از امور اخرویه یا دنیویه را بخواهم که ناگاه آواز و گریه و زاری محمدباقر را که در گهواره بود، شنیدم. بلاتأمل عرض کردم :خداوندا به حق محمد و آل محمد(ص) این طفل را مروج دین و ناشر احکام سیدالمرسلین گردان و او را موفق به توفیقات بی پایان خود بدار و یقین حاصل است که این خوارق عادات که از آن بزرگوار به ظهور رسیده است، نیست مگر از دعای چنین بزرگواری».
لطفا درباره شخصیت علمی علامه مجلسی توضیحاتی بفرمایید.
محمدباقر، درس و بحث را در چهار سالگی نزد پدر خود شروع کرد و نبوغ سرشار او به حدی زیاد بود که در 14 سالگی از فیلسوف بزرگ اسلام ملا صدرا اجازه روایت گرفت.
او نیز در حضور استادانی همچون علامه حسن علی شوشتری، امیرمحمد مؤمن استرآبادی، میرزای جزایری، شیخ حر عاملی، ملا محسن استرآبادی، ملامحسن فیض کاشانی، ملا صالح مازندرانی درس های خود را آموخت؛ در این کوشش خستگی ناپذیر پای درس بیش از 21 استاد نشست و از افکار، عقاید و اندیشه های مختلف آنان بهره جست و از خرمن علم و معرفت هر کدام از این بزرگواران خوشه ها چید.
علامه در زمان اندکی بر دانش های صرف و نحو، معانی و بیان، لغت و ریاضی، تاریخ و فلسفه، حدیث و رجال، درایه و اصول و فقه و کلام به صورت کامل احاطه پیدا کرد.
پدر ایشان در یکی از اجازه های خود به فرزندش نقل می کند «من فرزندم و نفس خطا کار خودم را به تقوای الهی سفارش می کنم، زیرا این وصیت خداوند به اولین و آخرین است و این که در مراقبت از حال خود ایثار کند و در علم و عمل اخلاص داشته باشد. زیرا مردم همگی در معرض هلاکت هستند مگر علما و علما نیز همگی در معرض هلاکت هستند مگر عاملان آنها؛ عاملان نیز همگی در معرض هلاکت می باشند، مگر مخلصین ایشان؛ مخلصون هم در خطری عظیم قرار دارندف البته پدر ایشان هر روز وصیت مولی امیرالمؤمنین(ع) را به فرزندش امام حسن مجتبی(ع) در نهج البلاغه گوشزد می کرد تا علامه مطابق آن عمل کند.
فعالیت های درسی مرحوم مجلسی در چه حوزه های بود؟
علامه مجلسی در دوران طولانی 50 ساله در اصفهان حضور داشت و در آنجا به تدریس، تألیف، تصنیف و امامت جمعه پرداخت و در این دوران به تعلیم و تربیت شاگردان توجه خاصی داشت و اسم و رسمی که خاندان اصیل و ریشه دار او در آن شهر دانش پرور از آن بهره مند بودند، همه و همه دست به دست هم دادند تا علامه مجلسی به عنوان مشهورترین استاد حوزه اصفهان در حدود 40سال آخر سده یازدهم و ده سال اول سده دوازدهم هجری زبانزد خاص و عام شود.
لطفا خدمات علامه مجلسی را در تبلیغ دین مبین اسلام شرح دهید.
تا پیش از روی کار آمدن دولت شیعی صفوی در ایران، نماز جمعه میان شیعیان معمول نبود، زیرا فقهای شیعه آن را از مناصب خاص امام معصوم می دانستند و می گفتند چون امام غائب است، در غیبت آن حضرت وجوب عینی ندارد ولی در زمان علامه مجلسی، پدرش که قائل به وجوب عینی نماز جمعه بود، امام جمعه به نمایندگی از امام غائب منصوب بود.
بر این اساس پدر علامه مجلسی اول در اصفهان امام جمعه بود و پس از رحلتش در اواخر قرن یازده ملامحمد باقر سبزواری امام جمعه و شیخ الاسلام اصفهان بود و چون او در سال 1090ق وفات یافت، این سمت به علامه محمد باقر مجلسی رسید.
پایگاه علامه مجلسی در اقامه نماز جمعه، مسجد جامع بود که خانه او نیز در جنب آن قرار داشت. وی در خطبه های نماز جمعه و شب های ماه مبارک رمضان در این مسجد ساعت ها مردم را موعظه می کرد. وعظ او و ترغیب مردم به عبادت و اطاعت خداوند پس از وی نظیر پیدا نکرد، زیرا او فقیهی بزرگ، محدثی عالی مقام، دانشمندی ذوفنون و مردی بزرگوار، اصیل و دلسوز به حال اسلام و مسلمین بود.
علامه مجلسی در کنار امامت جمعه و وعظ همیشگی خود، در راستای عملی نمودن احکام اصیل اسلامی، خود مجری احکام شد. وی پس از دریافت این فرمان حکومتی با هر آنچه از مسیر اسلام حقیقی فاصله داشت مبارزه کرد؛ به عنوان مثال می توان به قضیه بت شکنی علامه مجلسی اشاره داشت که روزی به علامه خبر دادند که بت پرستان در شهر اصفهان در خانه ای بتی قرار داده اند و برای نیایش و پرستش آن بت به آن خانه می روند، علامه بعد از تحقیق و آگاه شدن از بت، فتوای خراب کردن آن را صادر نمودند.
یکی دیگر از نمونه هایی که می توان به عنوان دغدغه علامه مجلسی در راه آرمان های الهی و نشر تشیع علوی معرفی کرد، ستیز وی با مرام جعلی صوفی گری و عقاید خرافی آنان بود. گر چه پیشتر از علامه، استاد وی ملا محمد طاهر قمی پیشگام شده بود و او هم کتاب هایی در رد صوفیه نگاشته بود.
در اندیشه علامه مجلسی دین و سیاست چه نسبتی با یکدیگر دارند؟
از دیدگاه علامه مجلسی دین از سیاست جدانشدنی بود و او در همه حال با زیرکی خاص به دنبال عینی نمودن آموزه های اسلامی در جامعه بود، همان گونه که در تاریخ آمده است علامه مجلسی پس از تاجگذاری سلطان حسین، آنجا که شاه در ازای خدمات علامه، از او خواسته بود که پاداشش را خود تعیین کند، علامه به او پاسخ داده بود « تقاضا دارم شاه فرمانی صادر کند و نوشیدن مسکرات، جنگ میان فرقه ها، همچنین کبوتربازی را نهی فرماید» و شاه هم با رضایت خاطر این مسائل را پذیرفت.
/968/گ403/ر
