دایره المعارف دین (Encyclopedia of Religion) ویراسته میرچا الیاده در بخشی از مدخل اسلام خود، شرح حال حدود هفتاد تن از شخصیت‌های اسلامی از حوزه های مختلف را آورده است که از این میان، شمار اندکی نیز به زیست نامه شخصیت های شیعی اختصاص یافته است. دو تن از این عالمان به حوزه حدیث تعلق دارند: شیخ صدوق و علّامه مجلسی; 1 که در اینجا برگردان فارسی زیست نامه این دو عالم بزرگوار در اختیار خوانندگان گرامی قرار می گیرد.
پیش از پرداختن به اصل بحث، یادآوری نکاتی مفید به نظر می رسد. نکته اول آنکه، گزینش این دو عالم از میان شخصیت های علمی و فرهنگی فراوان امامیه، معنادار بوده و می تواند نشانگر اهمیت تلاش های گسترده آنان در تثبیت مبانی و تنقیح تعالیم مذهبی شیعه باشد. شیخ صدوق و علّامه مجلسی دارای ویژگی های برجسته قابل توجهی هستند که از قضا برخی از آن ها مشترک است:
1. نخستین خصیصه مشترک شیخ صدوق و علّامه مجلسی، کثرت و تنوع تألیفات است که نشانگر سخت کوشی ایشان در حوزه معارف دینی است. به طوری که در متن مقاله نیز تصریح شده است، شیخ صدوق با شانزده عنوان اثر حدیثی ماندگار، پر تألیف ترین عالم متقدم امامیه است. از سوی دیگر، بحارالانوار، یک عنوان از آثار متعدد علّامه مجلسی، بزرگ ترین دانشنامه حدیثی جهان اسلام به شمار می رود.
2. در روزگار هر دو، قدرت سیاسی در اختیار شیعه بوده و این دو بزرگوار، با نزدیک شدن به مراکز قدرت و با استفاده از فضا و فرصت موجود، به ترویج و تعمیق مبانی شیعی پرداخته اند.
3. هر دو دغدغه ایمان، دینداری و اصلاح باورهای اعتقادی توده ها را داشته و در این زمینه تلاش های گسترده ای کرده اند، برای نمونه ابن بابویه برای دست یابی عامه مردم به احکام فقهی، کتاب من لایحضره الفقیه را نگاشت و علّامه مجلسی به نگارش آثار متعدد فارسی پرداخت. 2
4. همسانی های بسیاری در رویکرد حدیثی هر دو عالم گران قدر به چشم می خورد. مجموع ویژگی های شیخ صدوق و علّامه مجلسی، که به برخی از آن ها اشاره شد، عملکرد و تأثیرگذاری آنان را در حوزه دین و دینداری و فرهنگ سازی دینی بسی چشمگیر ساخته است.
گفتنی است دو مقاله ای که در پی می آید، شامل اطلاعات سودمندی درباره جنبه های گوناگون زندگی و آثار علمی شیخ صدوق و علّامه مجلسی است و به ویژه از آن رو که بیانگر نگاه بیرونی نویسنده به عنوان یک خاورشناس می باشد، برای پژوهشگران حوزه مطالعات شیعی مغتنم است. البته، برخی دیدگاه ها و تحلیل های نویسنده از جمله درباره اندیشه های شیخ صدوق و اسباب و جهت گیری نقدهای شیخ مفید نسبت به آرای وی، همچنین عملکرد علّامه مجلسی که بر پایه معیارهای دینی، با مخالفان و صوفیان برخورد کرده است، و نویسنده محترم از آن به آزار غیرمسلمانان و صوفیان یاد کرده، در فرصتی دیگر نیازمند نقد و بررسی است. 3
از سوی دیگر، با بررسی نقاط قوت و ضعف این آثار، وظیفه و راه ما در معرفی صحیح این بزرگان به همه تشنگان حقیقت آشکار خواهد شد.
نویسنده استاد دانشگاه حبرو در بیت المقدس و شیعه پژوه است. از آثار ترجمه شده وی می توان به کتاب کتابخانه ابن طاووس، 4 و چندین مقاله دیگر اشاره کرد که برخی از آن ها در برخی شماره های مجله علوم حدیث منتشر شده است.
ابن بابَوَیْه ی5
ابن بابَوَیهی یا ابن بابُویه (306ـ381 هـ ق; 918ـ991 م)، ابوجعفر محمدبن علی معروف به الصدوق (راستگو) فقیه و محدث شیعه امامیه.
دانسته‌های ما درباره زندگی او بسیار اندک است. بر پایه باور عامه پسند، او پس از آن زاده شد که پدرش، شخصیت مهم جامعه امامیه قم، از امام غائب درخواست کرده بود که دعا کند که به او پسری عطا شود. پدر تأثیری تعیین کننده در پرورش و آموزش اولیه ابن بابویهی داشت. ابن بابویه به رسم روزگار در جستوجوی دانش فراوان مسافرت کرد. او در سال 963 م. به بغداد آمد و پس از توقفی بیش از یک سال، رهسپار مکه شد تا پیش از آنکه در 966 م. به بغداد یا کوفه برگردد، مناسک حج را به جای آورد.
ابن بابَوَیْه از نیشابور و دیگر شهرهای خراسان مکرر دیدن کرد و از سوی بسیاری به عنوان شخصیت برجسته تشیع دوازده امامی خراسان، مورد توجه قرار گرفت. مسافرت های او تا ماوراءالنهر کشیده شد که در 979 م. از آنجا دیدن کرد. در مرحله ای از زندگی، او با شهر غربی ایران، ری، ارتباط هایی برقرار کرد. این ارتباط ها از حدود 983 م. یعنی زمانی که رکن الدوله امیر آل بویه ری از او خواست که در دربار اقامت کند، تقویت شد. رکن الدوله حامی ابن بابویه گشت و ابن بابویه در مقابل، برای پرسش هایی که ولی نعمت او در باب موضوعات اعتقادی برای او طرح کرده بود، پاسخ هایی فراهم کرد. ابن بابویه در ری از ارج و منزلت والا برخوردار گشت. گو اینکه به نظر می رسد نفوذ او تا اندازه ای در پایان زندگی او کاهش پیدا کرده بود. او درگذشت و در ری به خاک سپرده شد، و همانجا بقعه ای گنبدی شکل بر آرامگاه او بنا شد. ابن بابَوَیْهی نویسنده پرکاری بود; هر چند از سیصد اثری که به او نسبت داده شده، کمتر از بیست عنوان باقی مانده است. با وجود این، آثار بر جای مانده، پر شمارتر از آثار هر نویسنده متقدم یا هم عصر بوده و اثرگذاری آن ها بر نسل های بعدی چشمگیر است. من لا یحضره الفقیه (هر کس فقیه خود) معروف ترین اثر ابن بابَوَیْهی است. همچنان که از عنوان برمی آید نیاز به چنین اثری پس از غیبت امام دوازدهم ـ که به غیبت کبری معروف بوده و از 941 م. شروع شده است ـ پدید آمد; همو که زمانی دراز در دسترس نبود تا به سؤالات امور دینی پاسخ دهد. این اثر در 979 م. به پایان رسید و یکی از چهار کتاب فقهی معیار شیعه اثنا عشری گشت. تألیفات فقهی مختصرتر الهدایه (راهنمایی) و المقنع فی الفقه (مقدار کافی در فقه) است.
همچنین تسلط ابن بابَوَیْهی در احادیث امامیه، شاخص است و آثاری مانند ثواب الاعمال و عقاب الاعمال ـ که احادیثی را درباره پاداش و کیفر بهتر اعمال در خور ستایش یا شرارت آمیز دربر می گیرند; و علل الشرایع که در آن احادیث بسیاری در ایضاح عللی که زیرساختِ وظایف گوناگون دینی است آورده شده; و کتاب الخصال که احادیث توصیف کننده خصلت ها و اعمال بسیاری به ترتیب شماره های فزاینده از یک تا یک میلیون در آن دسته بندی شده اند. عیون اخبارالرضای ابن بابَوَیْهی گنجینه گران بهایی از اطلاعات درباره زندگی و روزگار امام هشتم، علی الرضا (818 م) است; در حالی که کمال الدین و اتمام النعمه (کامل کردن دین و تمام نعمت، عنوانی که به آیه سه سوره پنج قرآن اشاره دارد)، یکی از نخستین و کامل ترین تفسیرهای آموزه امام دوازدهم، غیبت او و بازگشت آینده او به عنوان مهدی (مسیح) است.
علاقه ابن بابویه به مسائل اعتقادی، او را به نگارش رساله اعتقادات، متقدم ترین اعتقادنامه موجود امامیه سوق داد. دیدگاه هایی که او صحه می گذارد، در توافق کلی با عقاید اندیشمندان متقدم تر امامیه بوده، در عین حال گاهی کمتر جبرگرایانه و انسان انگارانه است. از این رو، او معتقد است که اراده خدا که همه چیز را احاطه کرده، اعمال ناپسند را شامل است. اما سپس این اراده را به عنوان علم پیشین تعریف می کند. در مقابلِ برخی محدثان امامیه، او امکان رؤیت خدا در آخرت را انکار می کند. به سبب مخالفت آشکار با جدال مربوط به الهیات (کلام)، ابن بابویهی در اعتقادنامه و در موضوع دیگر تقریباً یکسره به جای استدلال عقلی، به احادیث ائمه تکیه می کند. برای همین او از سوی شاگرد نامدارش شیخ مفید (1022 م) در کتاب دیگری به نام تصحیح الاعتقاد مورد انتقاد قرار گرفت. مفید همچنین بر موضع ابن بابویه در برخی مسائل خاص سخت خرده گرفت; مانند مدعای او (ابن بابویه) که عصمت پیامبران و امامان از معصیت و خطا، امکان خطاهای سهوی ـ که خداوند ممکن است در آنان پدید آورد تا نشان دهد که ایشان صرفاً بشر بودند ـ را مانع نمی شود. ابن بابویه در سال های بعد مجبور شد که موضع ضد کلامی خود را در برابر یورش های معتزله، که کلام خرد گرایشان در حال غلبه بر اندیشه امامیه بود، تعدیل کند. این تغییر به ویژه در کتاب التوحید (کتاب یگانگی خدا) او آشکار است.
آن گونه که نمونه مفید نشان می دهد، ابن بابویه بدون منتقد نبود; منتقدانی که اعتراض اصلی شان آن بود که او «در مواضع مورد نقد» به احادیثی که اعتبارشان نامعلوم است، تکیه کرده است. ممکن است اعطای لقب افتخاری «الصدوق» به او در واکنش به چنین اعتراض هایی بوده باشد. نسل های بعدی عالمان امامیه تقریباً در این دیدگاه که ابن بابویه یکی از حامیان شیعه امامیه است، متفق القولند. کار او ممکن است در واقع به عنوان نشانگر خطوط کلی نوشته های تمام عیار امامیه در قرن یازده به شمار آید.
علّامه مجلسی
محمّدباقر بن محمّدتقی سرآمد الاهیون (دین پژوهان) پارسی زبان شیعی در اواخر عصر صفویه، در خانواده ای دانشور و شهیر متولد شد. وی پس از مرگ پدر در سال 1659 برای مدتی امام جمعه اصفهان بود. شاه سلیمان صفوی در سال 1678 او را به عنوان شیخ الاسلام ـ بلند رتبه ترین مقام رسمی دینی در منطقه ـ تعیین کرد و در زمان حکومت شاه سلطان حسین آخرین حکمران صفوی (1694ـ 1722) به اوج قدرت رسید. او در اصفهان وفات کرده و در همانجا به خاک سپرده شد.
زندگی مجلسی در توسعه و افزایش برتری مکتب و شیوخ شیعی خلاصه و متمرکز می شود. وی از نفوذ خود در فضای دربار برای رواج شعائر مکتب تشیع، طرد صوفیه و غیرمسلمانان و تشویق غالباً مؤثر برای تغییر مذهب اهل سنت به شیعه اثنی عشری استفاده کرد.
او برای دستیابی به معارف دینی برای کسانی که در مجامع علمی (که در آن زبان عربی وسیله تبیین و توضیح بوده است) حضور ندارند، شمار زیادی از آثارش را به فارسی نوشت. از بهترین آثار شناخته شده او می توان به حیات القلوب ـ کاری پیرامون زندگی نامه پیامبران و امامان ـ و حق الیقین ـ آخرین اثر کامل او که به بیان اصول عقاید مکتب شیعه اثنی عشری می پردازد ـ اشاره کرد.
در آثار عربی، مجلسی گونه ای از نتایج تعلیمی را مورد بحث قرار داده است. وی همچنین تفاسیری از متون کلاسیک شیعه تصنیف نموده و هنوز به خاطر کتاب بحارالانوارش (دایرة المعارف حجیمی که حاوی شمار زیادی روایات شیعه از منابع گوناگون می باشد) از معاریف است.
گستره واقعی جنبه های مهم مکتب فکری شیعه دوازده امامی از این قبیل است:
توحید خداوند و آیات الهی; مفاهیم شناخت; ایمان و بی ایمانی; جبر و اختیار; زندگی پیامبر و ائمه و زیارت قبور ایشان; جایگاه قرآن و شریعت.
در سایه تألیف کتاب بحار، بخش عظمیم از بدنه روایات شیعی از فراموشی حفظ شده و به صحنه آمد. مجلسی برای آماده سازی آثارش اتکا و اعتماد زیادی به کمک شاگردان و داوطلبان داشت. پشتیبانی مالی دربار صفویه برای تهیه نسخ خطی نادر و دور از دسترس نیز وجود داشت. نخستین جلد بحار در سال 1666 به اتمام رسید، و تا زمان وفات مجلسی 17 عدد از 26 مجلد این طرح پایان یافت. سایر مجلات توسط شاگردش عبدالله افندی تکمیل شد. چاپ سنگی تمام کار برای اولین بار بین سال های 1885 و 1897 بود، و چاپ جدید آن مشتمل بر 110 جلد در تهران به چاپ رسید. چند جلد از بحار به فارسی ترجمه شده است و تعداد زیادی برگزیده، تلخیص و ضمائم موجود بر تداوم نفوذ و برتری این اثر گواهی می دهد.
پی‌نوشت‌ها
1ـ چهار تن دیگر عبارتند از: خواجه نصیرالدین طوسی، علّامه حلی، ملاصدرا و جمال الدین اسدآبادی.
2ـ برای مطالعه بیشتر ر. ک: محمد اسفندیاری، «عمومی سازی علم با مطالعه موردی بر روی آثار علّامه مجلسی»، مجله آینه پژوهش.
3ـ گو اینکه از یک خاورشناس نیز انتظار نمی رود که تمامی داده ها و تحلیل هایش در حوزه مطالعات اسلامی و شیعی درست و منطبق با واقعیت باشد.
4ـ این کتاب در نرم افزار معجم فقهی 3 در دسترس است.
5ـ مؤلف در همه جای این مقاله، ضبط این کلمه را به همین صورت «ابن بابَوَیْهی» آورده است.
