اثر حاضر، پس از بازشناخت عوامل موثر در پیدایش گفتمان حدیثی در ایران عصر صفوی و ارایه تصویری روشن از مهم ترین ویژگی های بحارالانوار و شناساندن جنبه هایی در خور نگرش از شخصیت علمی و فرهنگی علامه محمدباقر مجلسی، به استنباط و تبیین مبانی و روش های فقه الحدیثی وی در مجموعه گران قدر حدیثی شیعه (بحارالانوار) پرداخته است تا از این رهگذر، چگونگی وفاداری مولف بحارالانوار را به اصول قرآنی و روایی مورد قبول خود، در مواجهه با روایات نشان دهد.
«بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار(ع)»، تالیف علامه محمدباقر مجلسی(متوفای 1111 قمری) بزرگ ترین فرهنگ نامه و دایرة المعارف تشیع است که در دوره ای طولانی و براساس منابع پرشمار و متنوع و طرحی جامع، تدوین یافت و مولف آن از جوانب گوناگون، در عین استفاده از میراث علمی پیشینیان، به ابتکارات جالبی دست زد. جامعیت و تنوع موضوعی بحارالانوار و بیان های فقه الحدیثی فراوان ذیل بسیاری از احادیث و ابواب و عوامل دیگر، اهمیت و حساسیت خاصی به سومین و گسترده ترین جامع متاخر حدیثی شیعه بخشیده و آن را به مثابه مهم ترین و کارآمدترین مجموعه روایی شیعه شناسانده است.
مجلسی در این کتاب به چند جنبه اساسی اهتمام داشته است که مهم ترین آنها عبارتند از: گردآوری روایات هم مضمون و مشابه در کنار همدیگر، شرح لغات و واژه های دشوار، بیان وجوه مختلف معانی احادیث، علاج تعارض و اختلاف روایات و نقد روایات مخالف با مبانی کلامی شیعه.
علامه مجلسی بر پایه مبانی و زیرساخت های فکری خود می کوشد حتی الامکان وجوه معنایی قابل قبولی از روایات به دست دهد و در هنگام ظهور تعارض احادیث، به جمع دلالی میان آنها بپردازد. وی در این میان عملا کمتر جز در مواردی که امکان جمع بین دیدگاه های کلامی شیعه و روایات منسوب وجود نداشته باشد به طرح و طرد آنها اقدام می کند.
مولف بحارالانوار همچنین برمبنای اعتقادات و آرای اساسی خود در مراجعه به احادیث معصومان(علیهم السلام)، برای رسیدن به اهداف علمی مورد نظر در شرح و تبیین مضمون و مفاد روایات و تطبیق مبانی فکری خویش در عمل، روش های گوناگونی به کار بسته است که تامل در آنها گویای دقت عمل مجلسی در بازیابی و بازخوانی میراث گرانبار حدیث امامیه است.
با این همه، تلقی گروه بسیاری از محققان آن است که علامه مجلسی اهتمامی در انتخاب روایات معتبر و بازشناسی آنها از احادیث ضعیف نشان نداده و هر غث و سمینی را در بحارالانوار کنار هم گردآورده و به صحت و سقم محتوایی و درستی یا نادرستی نسبت آنها به معصومان(علیهم السلام) التفات نداشته است. حال آن که با تامل در «بیان»ها و توضیح های موجود ذیل پاره ای از روایات، به نظر می رسد علامه مجلسی، هم در مقام انتخاب و گزینش اخبار و هم در مقام تبیین محتوای آنها، بر طبق مبانی و اصول کلی و روش های خاصی عمل کرده است که تاکنون به صورت مستقل و روشمند مورد مطالعه و کند و کاو قرار نگرفته است. از این رو، مطالعه و تحلیل عملکرد علمی علامه مجلسی در بحارالانوار، می تواند نتایج ثمربخشی به همراه داشته باشد و مبانی بنیادی فقه الحدیثی مجلسی و ویژگی های کلی روش های مورد نظر او را در عرصه فهم روایات، به تصویر کشد.
«بیان»های فقه الحدیثی موجود ذیل پاره ای از روایات بحارالانوار، مستند به «مبانی» اعتقادی خاصی است که براساس چگونگی نسبت شان با مجلسی و سایر علما، به مبانی مشترک و مبانی مختص قابل تقسیم اند . مهم ترین «مبانی مشترک» فقه الحدیثی، میان مجلسی و عموم محدثان عبارتند از: اعتقاد به کاربرد مجاز در روایات، لزوم توجه به اسباب صدور روایات، جواز نقل به معنا و وقوع آن در روایات، لزوم توجه به روایات هم مضمون، عدم تعارض واقعی روایات معصومان(علیهم السلام)، اعتقاد به علم و عصمت پیامبر و امامان(علیهم السلام)، اعتقاد به تسامح در ادله سنن، اعتقاد به صحت ملاک قدمای شیعه در تصحیح روایات، اعتقاد به جبران ضعف کتب و راویان با توجه به علو مضمون و اعتماد علما و محدثان و اعتقاد به وقوع ضعف، تصحیف و تحریف در بعضی از روایات.
برخی دیگر از مبانی فقه الحدیثی موجود در بیان های بحارالانوار، میان علمای اسلامی گسترش عام ندارند و استناد آنها به مجلسی و طیف اخباریان معتدل خاص تر است. مهم ترین این «مبانی مختص» عبارتند از: اعتقاد به تقدم نقل بر عقل در اخذ یا رد روایات، لزوم پرهیز از تاویلات مخالف ظاهر و عرفی بودن زبان اغلب روایات.
روش های فقه الحدیثی مجلسی در بحارالانوار نیز بر مبنای عدم تلازم معنای عبارات احادیث با معنای مقصود از آنها بر دو نوع اند: روش های فهم «متن» روایات که مهم ترین آنها عبارتند از استفاده از علوم عربیت، اهتمام به نسخه های گوناگون و توجه به علم درایة الحدیث. نوع دوم نیز روش های فهم مقصود روایات است که دفاع از مبانی کلامی شیعه، بیان وجوه گوناگون معانی و ارجاع به کتب و ابواب دیگر، مهم ترین آنهایند.
نویسنده اثر در تمام موارد مذکور، پس از ورود اجمالی در زمینه علمی بحث، دیدگاه های مجلسی را مستند به موارد متعدد توضیح داده و ضمن تحلیل هر یک، به مقارنه و تطبیق آنها با نظر برخی دیگر از عالمان می پردازد که با تامل در آنها می توان به تطابق نداشتن پندار عمومی با واقعیت درباره چگونگی مواجهه مولف بحارالانوار با روایات پی برد.
نویسنده همچنین پیش از بحث از «مبانی و روش های فقه الحدیثی مجلسی» به مثابه درآمدی علمی بر مباحث اصلی کتاب، به بررسی اوضاع فرهنگی فکری روزگار مجلسی پرداخته است که توجه به آنها عملا در شناخت بهتر بحارالانوار و درک پیش زمینه های پاره ای از اظهارات و موضع گیری های علمی و فرهنگی مجلسی موثر خواهد بود.
نویسنده این اثر در پایان مقدمه درباره اوضاع فکری و فرهنگی روزگار مجلسی می نویسد: «به هر حال، نگارنده این سطور ضمن بازگویی بعضی گفتنی ها راجع به اوضاع فکری و فرهنگی روزگار مجلسی و شخصیت وی، کوشیده است رشته هایی از پیوند میان تالیف بحارالانوار و شرایط اجتماعی زمانه بازیابد؛ به شکل غیرمستقیم، اثرپذیری آن را از تقابل جریان های اندیشه ای آن عصر نشان دهد؛ از رهگذر تجزیه و تحلیل بیان های مجلسی ذیل روایات، مهم ترین مبانی اعتقادی او را در نگرش به گزاره های روایی منسوب به معصومان(علیهم السلام) و درک و دریافت از آنها عرضه کند و سرانجام مهم ترین روش های تطبیق مبانی مزبور را در مقام فهم "متن" و "مقصود" روایات توضیح دهد و به نکته ها و برداشت هایی دست یابد که از نظر او، دقت در آنها می تواند به گشودن افقی جدید در تلقی از بحارالانوار و چگونگی انتخاب روایات آن و مبانی و روش های درک و استنباط از آنها از نگاه مجلسی کمک کند؛ تا چه قبول افتد و چه در نظر آید.»
کتاب حاضر در پنج فصل، مبانی و روش های فقه الحدیثی علامه مجلسی در بحارالانوار را بررسی کرده است. اصطلاح شناسی و سیر تاریخی، شناخت اوضاع فرهنگی فکری روزگار علامه مجلسی، شناخت مجلسی و بحارالانوار، مبانی فقه الحدیثی علامه مجلسی در بحارالانوار و روش های فقه الحدیثی علامه مجلسی در بحارالانوار، عناوین فصول پنجگانه این اثرند.
در انتهای این اثر، نمایه ای از آیات، روایات، اعلام و موضوعات نیز درج شده است.
چاپ نخست کتاب «علامه مجلسی و فهم حدیث (مبانی و روش های فقه الحدیثی علامه مجلسی در بحارالانوار)» در شمارگان 1200نسخه، 708 صفحه و بهای 140000 ریال راهی بازار نشر شد.
