نیاکان مجلسی
جد پدریِ علامه مجلسی، ملا محمد مقصود علی اصفهانی، نخستین فرد از این خاندان است که به «مجلسی» شهرت یافت و این شهرت پس از آن بر فرزندانش اطلاق شد. بهبهانی در مرآت الاحوال جهان نما (و به پیروی از او محدث نوری در فیض قدسی) نوشته است که وی مردی صاحب کمال و با ورع بوده و در گرمی بخشیدن به مجلس ثانی نداشته «و تخلص به مجلسی میفرموده است و لهذا این سلسله به مجلسی مشهور شدهاند».
جد مادریِ پدر مجلسی، کمال الدین درویش محمد نطنزی از شاگردان شهید ثانی و محقق کرکی، و یکی از چهار دانشمند جبل عاملی بود که در آغاز عهد صفوی به ایران مهاجرت کرد. او مردی زاهدپیشه بود و بیشترین همت خود را صرف گستردن احادیث شیعه کرد، تا جایی که درباره او گفتهاند: او اولین کسی است که احادیث شیعه امامیه را نشر داد.
نویسنده ریاض العلماء میگوید: حافظ ابو نُعَیم اصفهانی، مولف حلیة الاولیاء، از نیاکان مجلسی بوده و به اعتقاد مجلسی مذهب تشیع داشته است.
پدر مجلسی
پدر ارجمند علامه محمدباقر مجلسی، ملا محمدتقی مجلسی، مشهور به مجلسی اول است. او از مشاهیر علمای اصفهان در روزگار صفوی بود که در سالهای نخستین قرن یازدهم زاده شد. محمدتقی مجلسی، آثار ارجمند بسیاری از خود بر جای گذاشت که کتابهای روضة المتقین و لوامع صاحبقرانی از جمله آنهاست. این دو کتاب شرح عربی و فارسی بر کتاب شریف مَنْ لا یَحْضرُهُ الفَقِیه میباشد. وی شاگردان بسیاری چون آقا حسین خوانساری و ملا صالح مازندرانی را پرورد و در نهایت خود به سال 1070 ق در اصفهان درگذشت.
مجلسی در یک نگاه
ملا محمدباقر مجلسی فرزند ملا محمدتقی مجلسی، در سال 1037 ق در اصفهانزاده شد و در سال 1110 ق، در همان شهر چشم از جهان فرو بست.
او به «مجلسی دوم» و پدر بزرگوارش به «مجلسی اول» مشهور است و هر دو در شمار دانشمندان بزرگ شیعه میباشند. علامه مجلسی از بزرگترین عالمان شیعه است که خدمات گوناگون و فراوانی به جهان اسلام و مذهب تشیع کرده است. از جمله خدمات فرهنگی و دینی او تألیف کتابهای بسیاری در موضوعات مختلف دینی به دو زبان فارسی و عربی است. امّا در میان آثار گران سنگ ایشان، مجموعه عظیم بحارالانوار که به حق دایرة المعارف بزرگ شیعه است ـ بیش از دیگر آثار وی موجب شهرت او شده است.
گفتار شیخ حر عاملی درباره علامه مجلسی
علامه مجلسی در شاخههای گوناگون علوم و معارف، به ویژه در دانشهای دینی، آگاهی و تبحر داشت. محمد بن حسن حرّ عاملی، صاحب کتاب شریف وسائل الشیعه، در اجازهنامهای که برای علامه مجلسی نوشته، آورده است: «او تمام همت خود را مصروف آموختن دانش حدیث و فقه، و بلکه همه شاخههای معارف، کرده و تمام نیروی عمیق فکری و اندیشه وقّادش را در به دست آوردن همه کمالات به کار گرفته است». فیض کاشانی رحمهالله نیز در اجازه نامهاش به علامه آورده است که «او جامع علوم عقلی و نقلی است».
روح علمی
پژوهش در آثار علمی علامه مجلسی و به ویژه بحارالانوار، پرده از این حقیقت بر میدارد که علامه پیش از آنکه در پایه و مایه علمی خویش، مدیون استاد دیدن و شرکت در حلقات درسی بزرگان باشد، وامدار روح جستوجوگر و پژوهنده خود بود. هرچند او استادان فاضلِ بسیاری ـ از جمله مرحوم پدرش ـ داشته، ولی اهتمام به مطالعه و پژوهش و گفت و گوی علمی و آگاهی از آخرین تحقیقات معاصران و مذاکره با علمای زمان در حل مشکلات حدیثی و یاری دادن و یاری جستن از همگنان در سلوک علمی، از او شخصیت علمی همه جانبهای ساخته بود و انصافا اگر این گستردگی دانستهها و روح تتبّع و کاوش و پژوهش و اهتمام خستگیناپذیر او در فراگیری دانش نبود، از عهده تدوین و تالیف بزرگترین دایرةالمعارف حدیثی شیعه یعنی بحارالانوار بر نمیآمد.
دانش مرد خستگیناپذیر
علامه مجلسی از جمله دانشمندانی است که با تدوین و تحقیق و تألیف انس همیشگی داشت و هرگز شعله همت او در دانش اندوزی به خاموش نمیگرایید. آن بزرگوار تمام مدت عمر مبارک خود را صرف فعالیتهای علمی نظیر تربیت شاگردان و آموختن علوم اهل بیت به آنان، و تألیف و تحقیق گذراند و حتی در خلال سفر حج یا سفرهایش به مشهدالرضا و عتبات مقدس عراق، برنامههای علمی خود را ترک نمیکرد و در دو دهه فرجامینِ عمرِ شریفش که متولی برخی از مناصب رسمیِ دینی و حکومتی بود، فعالیتهای پژوهش و علمی خود را ادامه میداد.
جایگاه مجلسی در نزد عالمان دین
بسیاری از اهل تدین از مجلسی با عنوان بزرگترین احیاگر حدیث شیعه و از مروّجان موفق و کم مانند امامیه یاد میکنند. تعبیراتی چون یگانه روزگار، کاونده دریاهای حقایق الهی، روشن کننده مسائل پیچیده شریعت، جامع نیکیها و فضیلتها، عالم ربانی، خدمتگزار اخبار امامان، خاتم المحدثین، جامع معقول و منقول، کشّاف حقایق ظاهری و باطنی قرآن، و سرآمد گذشتگان و آیندگان، که در نوشتههای دانشمندانی چون اردبیلی، شیخ حر عاملی، یوسف بحرانی و سید بحرالعلوم آمده، نشان از پایگاه بلند او در نزد دانشمندان علوم دینی دارد.
استادان و سلوک علمی مجلسی
از قرائن چنین بر میآید که مجلسی از ذکاوت و هوش فراوان بهرهمند بوده و به مطالعه و تحصیل شیفتگی بسیار داشته است. او در اجازه نامهای که به یکی از علمای بحرین نوشته، یکی از مشایخش را شیخ عبدالله بن جعفر عاملی، پسر عمه پدرش، نام برده و تصریح کرده است که در دوران کودکی از این شخص اجازهنامه دریافت داشته است. مولف ریاض العلماء که از شاگردان و همکاران وی در تدوین بحارالانوار بوده است مینویسد که وی دانشهای عقلی را نزد آقا حسین خوانساری و دانشهای نقلی را نزد پدرش فرا گرفت.
اجازات
علامه مجلسی از افراد بسیار اجازه روایت کتاب و حدیث گرفته بود که برخی از ایشان از مشایخ معاصر پدرش و برخی دیگر از معاصران خود او بودهاند. از این شمار میتوان ملا محسن فیض کاشانی (م 1091)، ملا صالح مازندرانی (م 1080)، شیخ حُر عاملی (م 1096)، و ملا صالح طاهر قمی (1098) را نام برد.
گفتار مجلسی درباره سلوک علمی خویش
علامه مجلسی رحمهالله در پیشدرآمد بحارالانوار، مراحل تکامل درسی و سلوک علمی خود را اینگونه گزارش میکند: «من در ابتدای جوانی به فراگیری همهگونههای دانش عشق میورزیدم و شیفته به دست آوردنِ میوههای درخت دانش بودم و به فضل خدا به بوستانهای علم راه یافتم و بر دانشهای درست و نادرست وقوف پیدا کردم، تا آنکه آستینی پربار از میوههای گوناگون و دامنی پر از گلهای رنگارنگ فراهم ساختم. از هر آبشخوری جرعهای سیراب کننده نوشیدم و از هر خرمنی خوشهای بینیاز کننده بر گرفتم. آنگاه به نتایج و غایات این دانشها اندیشیدم... و سر انجام به فضل و الهام خدا دانستم که زلال دانش اگر از چشمهسار پاک وحی به دست نیاید، سیراب نمیکند و حکمتی که برخاسته از دین نباشد، گوارا نیست».
مجلسی، نویسنده پرکار
محمدباقر مجلسی نویسندهای پرکار بود. بسیاری از نگاشتههای او با توجه به مشاغل اجتماعی و رسمی و نیز با در نظر گرفتن بنیه ضعیف جسمانی وی اعجابانگیز است. میرمحمدحسین خاتون آبادی در رسالهای که «در بیان عدد تألیفات و تألیفهای فاضل کامل علامه، رئیس العلماء و المحدثین،... مولانا محمدباقر مجلسی» تالیف کرد، تألیفهای عربی او را ده کتاب و نگاشتههای فارسی او را 49 کتاب دانسته است. او پس از جمع کردن کل سطرهای آثار مکتوب مجلسی و تقسیم آن بر دوران عمر او (به جز دوران پیش از بلوغ) نتیجه گرفته است که او در هر روز 67 سطر (یا به تقریب 33 صفحه سیصد کلمهای) مینوشته است. بی شک با در نظر گرفتن ایامِ بیماری و سفر و تدریس، این مقدار، رقم کمی نیست و برای بیشتر نویسندگان حرفهای دشوار است.
مواد و موضوعات آثار مجلسی
ماده اصلی کتابهای علامه مجلسی حدیث، و موضوع آنهاکلام، فقه، اخلاق و تاریخ است. او با تمام همت به احیای آثار از یاد رفته حدیثی پرداخت و شرح و معرفی و گسترش معارف اهل بیت علیهالسلام را وجهه همت خویش ساخت و در اخذ معارف فقط به منابع حدیثیاتکا کرد. اگر از بحارالانوار ـ که دایره المعارف حدیثی شیعه است ـ بگذریم، موضوع برخی از دیگر تألیفات او در شرح حدیث میباشد. کتابهای ارزشمندی چون مرآةالعقول، شرح اربعین، مَلاذ الاخبار و عین الحیوة از این قبیل است.
مرآة العقول
مرآة العقول علامه مجلسی بر کتابهای کافی و تهذیب شرح نوشته است. شرح مجلسی بر کتاب کافی، مرآة العقول نام دارد. او در این کتاب، پس از بحث درباره سند حدیث و ردهبندی آن بر اساس تقسیمبندی متأخران، به شرح معنای حدیث میپردازد و نکات دقیق آن را باز میگوید. مولف در ابتدای کتاب توضیح میدهد که در درازنای زمان، به مناسبتِ مذاکرات علمی با شاگردان و طالبان علوم دینی، حواشیِ فراوانی بر کتابهای حدیثی نگاشته است. نگرانی نسبت به از بین رفتن یا فراموش شدن آنها در گذر زمان او را واداشته که این یادداشتها را یک جا جمع کند و برای تحقق این نیت از کتاب کافی آغاز کرده است. این کتاب به صورت سنگی در چهار جلد و به صورت حروفی در 26 جلد چاپ شده است.
شرح اربعین
کتاب شریفِ شرح اربعین حاصل مذاکراتِ علمیِ علامه مجلسی در سفر به مشهد رضوی در سال 1089 ق است. در این سفر جویندگان فضل و دانش از او درخواست کردند تا برایشان مجلس شرح و بحث احادیث ترتیب دهد و شماری از اخبار پیچیده را تفسیر، و نکتههای فقهی و اعتقادی و جز آن را توضیح دهد. سپس اظهار تمایل کردند که آن مذاکرات را برای آنها به نگارش درآورد. مجلسی با آنکه در حال سفر بود و بسیاری از مآخذ را در اختیار نداشت، به تدوین مباحث و شرح احادیث پرداخت و این اقدام را به فال نیک گرفت و آرزوی دیرین خود را محقق ساخت. آن آرزو این بود که چهل حدیث از احادیثی را که مردم در کارهای دینی خود به آن نیازمندند، در مجموعهای تدوین کند و چنین بود که شرح اربعین فراهم آمد .
مَلاذ الاخبار فی فهمِ تهذیب الاخبار
کتاب مَلاذ الاخبار فی فهم تهذیب الاخبار شرحی است بر کتاب شریف تهذیب الاحکام که علامه مجلسی آن را به خواهش فرزندش محمدصادق تالیف کرده است.
در این کتاب نیز به مانند شرح کافی ابتدا به بررسی سند حدیث میپردازد و سپس متن حدیث را از دیدگاه فقهی میکاود و از حواشی پدرش و دیگران بهره میگیرد. کار فقهی مجلسی را در این کتاب نمیتوان هم ردیف پژوهشهای گرانسنگ علمی و فقهی او در مرآةالعقول و شرح اربعین و بحارالانوار دانست. سبب این امر را خود در مقدمه چنین گفته است: «این کتاب به سبب اشتغالات بسیار و پراکندگی احوال، آنگونه که میخواستم ترتیب و به همپیوستگی نیافت... امّا نباید به دلیل عدم تحقق کامل یک خواسته، تحقق ناقص آن را نیز وا نهاد».
عین الحیوة
از جمله آثار فارسی علامه مجلسی کتاب عین الحیوة است که در شرح وصیت رسول خدا صلیاللهعلیهوآلهوسلم به ابوذر غفاری نگاشته شده است. اصل این وصیت در مکارم الاخلاق شیخ طوسی موجود است و به تعبیر مجلسی «هر مضمونی از آن در اخبارِ بسیار وارد است». موضوع اصلی عین الحیوة مواعظ و زهد است، اما مولف دانشور آن، به مناسبتِ شرح فقرات حدیث، امهات مباحث اعتقادی، عبادی و اخلاقی را توضیح داده است. یکی از فصلهای مهم این کتاب، ترجمه کامل داستان بلوهر و یوذاسف، درباره «مذمت دنیا» است.
آثار فارسی مجلسی
از جمله آثار فارسی مجلسی کتاب شریف حیات القلوب میباشد که آن را در تاریخ زندگی پیامبران سلف، پیامبر اسلام و امامان شیعه تالیف کرده است. این اثر در فاصله سالهای 1085 تا 1087 ق نگاشته شده است. مجلسی کتاب فارسی دیگری نیز به نام جلاء العیون در زندگانی امامان شیعه به سال 1089 ق تألیف کرد. حق الیقین کتابی است در عقاید که بنا به نوشتههای خاتونآبادی، آخرین کار تألیفی مجلسی بوده و آن را در شعبان 1109 ق به پایان برده است. مجلسی در آداب و سنن و ادعیه و زیارات نیز چند کتاب فارسی نوشت که از جمله آنهاست حلیة المتّقین، زاد المعاد و تحفة الزائر، مقباس المصابیح و مفاتیح الغیب.
گزیدهها و برگردان آثار مجلسی به زبانهای دیگر
آثار علامه مجلسی از همان زمان تألیف با اقبال فراوان روبهرو شد و نسخههای فراوان از آنها به چاپ رسید و بر جای ماند. مؤلفان متأخر شماری از آنها را تلخیص کردند و برخی از آنها به زبانهای عربی و اردو برگردانده شد. از جمله محدث نامور، سید عبداللّه شُبَّر، دو کتاب جلاء العیون و حق الیقین را به عربی ترجمه کرد؛ سیدمحمدباقر هندی هر دو کتاب را به اردو برگرداند؛ سید مقبول احمد در سال 1338 ق حلیة المتقین را به اردو ترجمه کرد؛ ریاض القلوب برگردانِ اردویی حیات القلوب است که محمد واجد علی شاه آن را ترجمه کرده است.
شاگردان مجلسی
علامه مجلسی شاگردان بسیاری پرورد. افزون بر توفیقات بسیار، از مواهب بزرگ او اقبال طالبان علوم دینی به درسآموزی نزد وی و حضور در حلقه تدریسش بود. صا حب ریاض العلماء شاگردان او را بالغ بر هزار تن، و سید نعمت اللّه جزایری، شاگرد و همکار مجلسی، شماره شاگردانش را بیش از هزار دانسته است و این خود از اهتمام دانشمندان آن روزگار در بهره بردن از مجلسی خبر میدهد. از اجازات متعدد او به افراد مختلف دانسته میشود که او در شاخههای گوناگون دانشهای دینی تدریس میکرده و حوزه درسی وی از سال 1070 ق تا پایان عمر مجلسی، به مدت چهل سال، مبرّزترین حلقه علمی اصفهان به شمار میرفته است. او از میان حاضران در جلسات درسش، کسانی را که آمادگی بیشتری داشتند، برای همکاری در فعالیتهای تألیفی و پژوهشی فرا میخواند و حتی تسهیلاتی برای آنها فراهم میساخت. محدث نوری 49 نفر از شاگردان زبده او را معرفی نموده است که از این شمارند: سید نعمت اللّه جزایری، سیدمحمدصالح خاتون آبادی، سیدمحمدحسین خاتون آبادی، ملا محمد علی اردبیلی، ملا عبد الله افندی، میرزا محمد مشهدی و ملا عبد الله بحرانی
بحارالانوار
در میان اثار مجلسی بحارالانوار جایگاهی ویژه دارد و جاودانگی مجلسی بیشتر مرهون همین کار اوست. اگر ادعا کنیم که بحار معرّف تواناییها، گستره و دیدگاههای علمی مجلسی است، گزاف نگفتهایم. نام کامل کتاب چنین است: بحارالانوار الجامعة لدُرَرِ اخبارِ الائمةِ الاطهار (=دریاهای نور، دربردارنده گوهرهای احادیث امامانِ پاک). این جامع بزرگ حدیثی، از بزرگترین و نامورترین دانشنامههای حدیثی شیعه است که به لحاظ تنوع مباحث، آن را باید از مقوله آثار دائرة المعارفی دانست. این کتاب به سبب ذکر مأخذ روایات، پژوهشهای گوناگونِ کلامی، تاریخی، فقهی، تفسیری، اخلاقی، حدیثی و لغوی مولف، طبقهبندی نسبتا کاملِ موضوعی، شرح و بیان بسیاری از روایات، و نیز در بر گرفتنِ شماری از نسخههای نایابِ کتابهای مولفانِ پیشین شیعه و با توجه به اعتبار علمی مجلسی، همواره مورد توجه بوده است.
انگیزه تالیف بحارالانوار
مجلسی در مقدمه بحارالانوار فلسفه نگارش بحار را بیان کرده است. نخست آنکه به اعتقاد او دانشِ سودمند تنها از آبشخور «وحی» به دست میآید و این دانش در قرآن و احادیث خاندان پیامبر صلیاللهعلیهوآلهوسلم نهفته است. دوم آنکه بسیاری از نوشتههای اصحاب امامیه دور از دسترس مانده یا مفقود شده است و جستن و فراهم آوردن آنها در یکجا ضروری است. سوم آنکه نسبت به آینده نیز نگرانی وجود دارد و بیم آن میرود که بار دیگر این نوشتهها پراکنده و ناپدید شوند.
بحارالانوار از نگاه دیگران
درباره بحارالانوار اظهار نظرهای موافق و مخالف بسیاری شده است. به نظر شیخ حر عاملی موضوعبندی نیکو و نیز شرح مشکلات اخبار از ویژگیهای بارز این اثر بزرگ است. محدث نوری بر این نکته که مجلسی در بحار به شرح و بیان احا دیث، و چه بسا تهذیب و تحقیق درباره آنها پرداخته، توجه داده و گفته است که بسیاری از نکات آن در کتابهای دیگر یافت نمیشود. در الذریعه نیز این ادعا آمده است. از سوی دیگر برخی از علما از جهاتی نسبت به بحارالانوار انتقاد داشتهاند که بیشتر مربوط به دو موضوع است: یکی وجود روایات ضعیف و دیگری وجود برخی از شرحهای مشکلآفرین که با شتابزدگی فراهم آمده و مانند دیگر شروح حدیثی کتاب ژرف و عالمانه نیست. علامه طباطبایی در یکی از حواشی خود بر بحارالانوار فرموده است که مجلسی چون بر مباحث فلسفی احاطه کافی نداشته، در شرح برخی اخبار غامض دچار خطا شده است. برخی نیز گفتهاند که هدف مجلسی از نوشتن بحار، حفظ آثار شیعه و گردآوری آنها در یک مجموعه موضوعی بوده است. در نگاه این گروه بحار چون کتابخانهای جامع است که طبعا هرگونه اثری در آن یافت میشود.
مجلسی و فعالیتهای اجتماعی
علامه مجلسی عالمی دینی بود که عرصه نشر تعالیم شیعی، ترویج آداب و سنتهای دینی، باز گفتن دیدگاههای خود درباره نحلهها و فرقههای منحرف از دین، سامان دادن یکی از بزرگترین جوامع حدیثی شیعه و امر به معروف و نهی از منکر را میدان فعالیت خود قرار داد. او افزون بر همه اینها برخی مناصب رسمی دین را که بنا بر آموزههای دینی بر دوش فقیه نهاده شده، در بخش پایانی عمر خود تصدی کرد. اقامه نماز جمعه و شعایر دینی، نهی از منکراتی چون شرابخواری، مبارزه با جریانات افراطی تصوف، و امر کردن پادشاهان به اجرای عدالت در دوران شیخ الاسلامی و...، از جمله فعالیتهای اجتماعی او به شمار میرود.(1)
تألیفات علامه مجلسی:
تعداد تألیفات علامه در فهرست آثار بزرگان مختلف است از جمله آقا احمد در فهرست منقول از فاضل مذکور جمعا 70 کتاب عربی و فارسی نام می برد. در ریحانة الادب جمعا 77 کتاب علامه مجلسی را ذکر می کند. و در الذریعه جمعا 169 کتاب علامه مجلسی را ذکر می کند.
تألیفات فارسی او:
1. حیات القلوب: در3 جلد تدوین گردیده است و از تألیفات مشهور اوست که جلد اول تاریخ انبیا و جلد دوم تاریخ حیات رسول اکرم (ص) و جلد سوم زندگانی ائمه اطهار و تاریخ خلفاست که در حقیقت این سه جلد ترجمه گزیده از جلد 5 و 6 و 7 بحار الانوار است.
2. عین الحیات، شرح وصیت پیغمبر (ص) به ابوذر غفاری است.
3. مشکات الانوار در فضیلت و آداب قرائت قرآن مجید است.
4. مشکات الانوار، مختصر عین الحیات است.
5. جلاء العیون در تاریخ چهارده معصوم (ع) است.
6. زاد المعاد در اعمال ماه ها و زیارات است که پیش از چاپ مفاتیح الجنان مرحوم حاج شیخ عباس قمی معروف ترین کتاب ادعیه و زیارات بوده است.
7. ربیع الاسابیع در اعمال روزها و شبهای هفته است مخصوصا شب و روز جمعه.
8. تحفة الزائر از کتب مشهور علامه مجلسی است. مجلسی کتاب بحارالانوار را در سال 1081 تألیف نموده و در ماه صفر 1085 فقط زیاراتی را که به طرق معتبر نقل شده در این کتاب آورده است.
9. اختیارات الایام صغیر یا اختیارات ایام، این کتاب دوبار تألیف شده یکی کوچک در سه فصل و یک خاتمه:
فصل اول: در اختیار ایام ماه
فصل دوم: در اختار ایام هفته
فصل سوم: اموری که موجب رفع نحوست ایام و ساعات است.
10. اختیار الایام کبیر: در سعد و نحس روزهای هفته و ماه و ساعت و شناختن زوال و قبله و محرم نامه و نوروز نامه و... مؤلف روضات الجنات در انتساب این کتاب تردید دارد و می گوید بعضی آن را به ملا محمد باقر بن محمد تقی لاهیجی معاصر علامه مجلسی نسبت می دهد.
11. انشاء الاشتیاق در سیصد سطر که آن را علامه مجلسی پس از مراجعت از زیارت نجف اشرف به اصفهان در اشتیاق آن عتبه مبارکه نوشته است.
12. اوقات الظهر و العصر و نوافل آنها، نیز قریب به سیصد سطر در 1097 نوشته است.
13. رساله بدأ، بدا یعنی تغییر اراده ی خداوندی در مواردی خاص و به جهاتی مخصوص از مسائل کلامی اسلامی است.
14. تحدید درهم در فطره
15. تحدید صاع در فطره
16. تحدید کر
17. ترجمه توحید مفضل ظاهرا در سال 1094 نوشته شده است. توحید مفضل از کتب گرانقدر شیعه امامیه است که طی آن حضرت صادق (ع) فلسفه آفرینش را به طرز ساده ای برای شاگردش مفضل بن عمر حفصی شرح می دهد و باید آن را گوشه ای از فلسفه اصیل اسلامی نامید.
18. ترجمه زیارت جامعه کبیره که از زیارات مهم دینی و عقیدتی شیعی است.
19. ترجمه و شرح دعای جوشن کبیر، دعای جوشن کبیر گفتار امام زین العابدین (ع) است و مشتمل بر هزار و یک نام خدا می باشد نام دیگر آن ترجمه اسماء الحسنی است.
20. ترجمه حدیث جبر و اختیار یا جبر و تفویض، حدیث این است که امام صادق (ع) در پاسخ مسائل فرموده است کارهای خدا نه جبر مطلق و نه تفویض محض است بلکه چیزی میان این دو است.
21. ترجمه حدیث رجاء بن ابی ضحاک، این حدیث در کتاب عیون اخبار الرضا (ع) است.
22. ترجمه ی حدیث ستة اشیا، حدیث از حضرت صادق (ع) است: شش چیز است که مردم در آن دخالتی ندارند: معرفت – جهل – ذضا – غضب – خواب و بیداری. علامه مجلسی این حدیث را ترجمه و شرح کرده است.
23. ترجمه حدیث سعد بن عبدالله اشعری که این حدیث به تفصیل در جلد 13 بحار الانوار آمده است.
24. ترجمه دعای سمات که از ادعیه مشهور است.
25. ترجمه طب الرضا، که شرح مفصلی از حضرت رضا (ع) پیرامون بهداشت و مسائل پزشکی است که به درخواست مأمون خلیفه عباسی نوشته است.
26. ترجمة الصلاة یا آداب نماز خواندن.
27. ترجه حدیث عبدالله بن جندب که ایشان از اصحاب مشهور و موثق امام کاظم و امام رضا (ع) است.
28. ترجمه عهد نامه مالک اشتر که ایشان سردار معروف امیر المؤمنین (ع) است.
29. ترجمه فرحة الغری، فرحة الغری؛ تألیف سید عبد الکریم بن طاووس است که آن را در تعیین محل قبر جد بزرگوارش امیرالمؤمنین (ع) نوشته است. فرحة الغری یعنی شادی نجف.
30. ترجمه و شرح قصیده ی تائیه دعبل حزاعی، دعبل بن حزاعی قصیده ی تائیه خود را که درباره ی مصائب اهل بیت عصمت و مظلومیت آنها مخصوصا فاجعه ی کربلا سروده بود در حضور حضرت رضا (ع) خواند و حضرت او را تحسین کرد و دو خلعت بخشید. علامه مجلسی این ترجمه و شرح را به خواهش شاه سلطان حسین صفوی نوشته است و قصیده ی دعبل 120 بیت است.
31. ترجمه ی قصه ی یوذاسف و بلوهر، داستان جالب و خواندنی یوذاسف و بلوهر را علامه مجلسی در جلد 17 بحار الانوار نقل کرده و در کتاب عین الحیات ترجمه آن را آورده است.
32. ترجمه حدیث قیامت، یا جنت و نار و بهشت و دوزخ.
33. ترجمه دعای مباهله
34. ترجمه حدیث مفضل، درباره رجعت
35. ترجمه نامه حضرت صادق (ع) به عبدالله نجاشی والی اهواز
36. ترجمه نامه حضرت صادق (ع) به مفضل بن عمر، به نام رساله اهلیلجه هم خوانده شده است.
37. جزیه و احکام آن
38. جواب مسائل حاج ملا محمود که در سال 1093 نوشته شده است
39. جوابات المولی خلیل بن غاری
40. حدود و تعذیرات که در سال 1102 نوشته است
41. حکمت شهادت حضرت سید الشهدا (ع)
42. حلیة المتقین در سال 1079 بعد از تألیف عین الحیات نوشته است و به عربی و اردو هم ترجمه شده. این کتاب در آداب زندگی فردی و اجتماعی اسلامی است.
43. رساله ی رضاع در احکام فقهی شیر دادن بچه است.
44. رساله در زکات و خمس و اعتکاف
45. رساله در آداب سهام و به نام سهم الارث هم موسوم است.
46. شرح احادیث غامضه که در سال 1090 نوشته است.
47. رساله شکیات به نام شکوک الصلاة هم نامیده شده است.
48. صراة النجاة، ترجمه و شرح حدیث اعرابی در جنگ جمل از معنی واحد از امیر المؤمنین سؤال نمود و حضرت جواب داد. مؤلف روضات الجنات و مؤلف فیض القدسی گفته اند: شاید این رساله از ملا محمد باقر لاهیجی معاصر مجلسی باشد.
49. صراط النجاة در شرح گناهان کبیره و صغیره.
50. صفات ذات و صفات فعل خداوند.
51. صوم ماه شعبان.
52. صیغ العقود و النکاح به عقد نامه هم معروف است.
53. رساله ی طریقه ی حقه، اثبات حقانیت مذهب شیعه امامیه.
54. فقه المجلسی، مشتمل بر فتاوی علامه مجلسی در تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات.
55. رساله کفارات، انواع کفاراتی که به شخص متخلف متعلق می گیرد.
56. کیفیت سلوک ولاة عدل با کافه عباد.
57. مال النواصب، درباره ی اموال ناصبی ها که علی (ع) را دشمن می دارند.
58. رساله متعه یا عقد موقت که صیغه هم خوانده می شود.
59. محاسبه شهور، در هفت مقصد.
60. محرم نامه در احکام نجوم.
61. مفاتیح الغیب، در فضیلت و اوقات استخاره.
62. مفتح الشهور در نجوم، و اینکه آیا باید ماه های شمسی را انتخاب نمود یا قمری و چگونگی اوئل ماه.
63. مقباس المصابیح در ادعیه وارده و تعقیبات نماز ها و اذکار سجده و ادعیه ساعات روز در ده فصل
64. مناجات نامه
65. مناسک حج، مختصر و مفصل
66. نجات یا اصول عقاید، در اصول دین که برای عامه مردم نوشته است.
67. آداب الحج
68. آداب الصلوة (آداب نماز شب )
69. اثباب الرجعه، یا رساله فی الرجعه که در سال 1072 تألیف شده است.
70. ادیان و امم ( به فارسی و عربی )
71. آداب تجهیز الاموات، همان احکام الجنائز یا تجهیز الاموات
72. جوابات بعض فضلاء خراسان
73. جوابات بعض المتدینین من اهل کاشان.
74. توقیعات، نامه هایی که از ناحیه مقدسه امام زمان (ع) صادر شده و مجلسی آن را جمع آوری و ترجمه نموده است.
75. ثواب دعای جوشن کبیر
76. جوابات سید حامد بن محمد بدلاء مشهدی
77. رساله در نذر
78. رساله ی اعتقادات به فارسی غیر از اعتقادات معروف که عربی است.
79. رساله در نکاح، یعنی عقد ازدواج و نام دیگرش نکاحیه است.
80. وصف نمازهای پنجگانه حضرت رضا (ع) که در سال 1087 تألیف شده است.
81. اخبار وعد و وعید، شاید همان بهشت و دوزخ یا جنت و نار باشد.
82. وفات سلمان فارسی
83. کتابی در علم کلام به سال 1108 از تألیف آن فراغت یافته است
84. اصل العقاید، یا رساله ی نجات در اصول این که برای عامه مردم نوشته شده است.
85. وصیت مجلسی، راجع به اعتقادات حقه
86. هفتاد دعا در تعقیب نمازهای پنجگانه شبانه روزی و برای هر نماز 14 دعا و هر دعا از یکی از معصومین چهارده گانه (ع) است. از نماز ظهر شروع و به نماز صبح ختم می شود.
تألیفات عربی:
87. بحار الانوار، مشهورترین تألیف و اثر پر بار و بلند آوازه ی علامه مجلسی که آن را در 25 جلد تدوین کرده است.
88. جلد اول از بحار الانوار: کتاب عقل و جهل
89. جلد دوم از بحار الانوار: کتاب توحید
90. جلد سوم از بحار الانوار: کتاب عدل و مشیت و اراده خدا و قضا و قدر الهی
91. جلد چهارم از بحار الانوار: کتاب احتجاجات و مناظرات ائمه
92. جلد پنجم از بحار الانوار: احوال پیغمبران و سرگذشت آنها
93. جلد ششم از بحار الانوار: احوال پیغمبر اکرم (ص)
94. جلد هفتم از بحار الانوار: در مشترکات احوال ائمه (ع)
95. جلد هشتم از بحار الانوار: فتن و محن
96. جلد نهم از بحار الانوار: زندگانی امیر المؤمنین علی (ع)
97. جلد دهم از بحار الانوار: زندگانی حضرت فاطمه زهرا (س) و امام حسن و امام حسین (ع)
98. جلد یازدهم از بحار الانوار: زندگانی ائمه چهارگانه بعد از امام حسین (ع)
99. جلد دوازدهم از بحار الانوار: شرح حال چهار امام قبل از حجت منتظر (ع)
100. جلد سیزدهم از بحار الانوار: احوال حجت منتظر (عج)
101. جلد چهاردهم از بحار الانوار: آسمان و جهان و پیدایش آنها
102. جلد پانزدهم از بحار الانوار: ایمان و کفر
103. جلد شانزدهم از بحار الانوار: آداب معاشرت و حقوق پدر و مادر و ارحام
104. جلد هفدهم از بحار الانوار: مواعظ و حکم، با آیات و احادیث توسط پیغمبر (ص) و یک یک ائمه طاهرین (ع) و در آخر آن داستان یوذاسف و بلوهر آمده است.
105. جلد هجدهم از بحار الانوار: احکام فقهی
106. جلد نوزدهم از بحار الانوار: فضائل قرآن
107. جلد بیستم از بحار الانوار: احکام فقهی
108. جلد بیست و یکم از بحار الانوار: احکام فقهی
109. جلد بیست و دوم از بحار الانوار: زیارتهایی که از ائمه معصومین (ع) نقل شده است.
110. جلد بیست و سوم از بحار الانوار: احکام فقهی
111. جلد بیست و چهارم: از بحار الانوار احکام فقهی
112. جلد بیست و پنجم از بحار الانوار: اجازات
113. کتاب مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول (ع) ( 12 جلد )، شرح اصول و فروع و روضه کافی.
114. اجوبة المسائل، نام دیگر آن جوابات المسائل المتفرقه است.
115. الاذانیه، رساله ای در اذان است.
116. الاربعین، در اصول و فروع دین است.
117. الاربعین، در امامت معروف به سرور المؤمنین است.
118. تفضیل امیر المؤمنین (ع) بر تمام مردم غیر از رسول خدا (ص)
119. اثبات الجن
120. ادیان و امم (به فارسی و عربی)
121. جوابات المسائل المتفرقه شاید همان اجوبة المسائل باشد.
122. جوابات المسائل الهندیه یا الاسئلة الهندیه که برادرش ملا عبدالله مجلسی از هند پیرامون نه مسئله فقهی از برادر کوچکتر خود علامه مجلسی فرموده که علامه کلام آنها را جواب داده است.
123. حاشیه بر حواشی اصول کافی
124. حاشیه بر کتاب امل الآمال شیخ حر عاملی
125. حاشیه بر قواعد الاحکام علامه حلی در فقه استدلالی
126. حاشیه بر کتاب مستطاب کافی ثقة الاسلام کلینی
127. حساب اهله مشتمل بر شش مقصد.
128. حواشی بر کتب اربعه: کافی، من لا یخصره الفقیه، تهذیب و استبصار
129. الوجیزه ،رساله ای در علم رجال و از تألیفات شهور علامه مجلسی است.
130. روح الارواح که در حیات القلوب از آن نام برد.
131. رساله سهو و شک در نماز
132. شرح دعای سمات
133. شرح دعای صباح
134. شرح روضه کافی
135. شکوک الصلوة
136. صلوة الجمعة، اثبات وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت
137. رساله ی عقد محرمیت، در این رساله علامه مجلسی قائل به فساد چنین عقدی است
138. الفوائد الطریقه، شرح صحیفه سجادیه است
139. طریق النجاة که در سال 1091 تألیف شد.
140. فهرست بحار الانوارکه در سال 1070 نوشته شده.
141. قواعد الاسلام
142. قصص الانبیاء و المرسلین
143. مسائل ایادی سبا، مشتمل بر 286 مسئله فقهی است
144. معرفت اوزان و مقادیر
145. معرفة اوقات الفرائض الخمس
146. ملاذ الاخیار، تهذیب شیخ طوسی در سه جلد است که آن را از بهترین شروح تهذیب دانسته اند و تا آخر کتاب نکاح است.
147. ملحقات صحیفه سجادیه
148. نهج السالکین در اصول دین
149. وصیت نامه که توسط مرحوم سید محمد مشکاة بیرجندی ترجمه شده
150. طریق استعلام نصف اللیل
151. طریق روایت صحیفه کامله سجادیه
152. طریق الجنة
153. رساله اعتقادات، معروف به اعتقادات مجلسی است.
154. الاوزان والمقادیر، یا میزان المقادیر، آن را از روضة المتقین انتخاب نموده است در سال 1062 از تألیف فراغت یافته است.
155. الاوزان و المقادیر، در سال 1102 خاتمه یافته است.
156. تفسیر آیه السابقون السابقون
157. تفسیر آیة الکرسی
158. تفسیر آیه فان کنت فی شک مما انزلنا الیک فاسئل الذین یقروؤن الکتاب من قبلک
159. تفسیر آیه نور: الله نور السماوات و الارض ... (2)
پی نوشت:
1- ماهنامه گلبرگ - علی خنیفر زاده -1381 - شماره 32
2- علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین / علی دوانی - سایت دایره المعارف طهور
