بحار الانوار از مهمترین کتابهای جامع حدیث شیعه است. این کتاب توسط علامه مجلسی (1037 - 1110 هجرى) با همکاری گروهی از همکاران و شاگردان ایشان تدوین شده است.
نام کامل کتاب
نام كامل كتاب «بحارالأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار عليهم السلام» است.
مولف
علامه مجلسى فرزند مولى محمد تقى معروف به مجلسي اول است. او در علوم مختلف اسلامى مانند تفسير، حديث، كلام، فقه، اصول، تاريخ، رجال و درايه مسلط، در بسیاری از آنها صاحب نظر بوده است.
علامه پس از فوت مرحوم ملا محمد باقر سبزواری در سال 1090 هجری به منصب شیخ الاسلامی دست یافت. و در این مسند خدمات بسیاری را در مقوله‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی به ایران و تشیع نمود.
موضوع
دائرة المعارف بزرگ حديث، شامل كليه مباحث اسلامى از تفسير قرآن و تاريخ گرفته تا فقه و كلام و...
ارزش و اعتبار
اين كتاب از عمده ترين و گسترده ترين جوامع حديثى شيعه است. كه روايات كتب حديث را با تبويب و نظم نسبتا كاملى جمع نموده است. علامه مجلسى در تفسير و شرح روايات از منابع مختلف لغت، فقه، تفسير، كلام، تاريخ، اخلاق و... استفاده كرده است.
علامه براى جمع آورى مطالب اين كتاب به جهت امكانات فراوانى كه در اختيار داشته، بهترين و معتبرترين نسخه هاى موجود از هر كتاب را بدست آورده است.
مجلسى در نقل مطالب بسيار دقيق عمل كرده و تقطيع در اين كتاب جايگاهى ندارد. همچنين امانت در نقل و شيوه نقل مطالب دقيقا رعايت شده است. در مجموع بحارالأنوار كتابخانه اى جامع از كتب و تأليفات معتبر شيعى است كه مطالب آن با نظم منطقى در كنار هم چيده شده است.
در اين كتاب مكررات نيز حذف شده و تنها آدرس موارد مشابه ذكر گرديده است.
انگيزه نگارش
مرحوم مجلسى پس از آموختن كتب روايى مشهور به دنبال كتب و مراجع دور افتاده رفت. اين اصول به خاطر بى اعتنايى به آن ها و توجه زياد بزرگان به كتب مشهور از قبيل كتب اربعه و... مهجور مانده بودند و سال ها كسى سراغ آن ها را نمى گرفت.
علامه كه اوضاع را چنين ديد عده اى را براى يافتن اين كتب به شهرها و كشورهاى مختلف اسلامى گسيل داشت و با همت و پشتكار او مقدار زيادى از اين كتب پيدا شد.
علامه مجلسى پس از مطالعه اين منابع مهم و پى بردن به ارزش آنها نهايت سعى خويش را براى نسخه بردارى و تكثير اين كتب نمود. به همين جهت است كه هم اكنون نسخه هاى خطى فراوانى از كتب مختلف اسلامى از قرن 11 و 12 هجرى در دست است.
علامه شاگردان خود را نيز تشويق مى كرد به طورى كه مثلا از سيد نعمت الله جزائرى كه از شاگردان مبرز علامه مجلسى است ده ها كتاب موجود است كه به خط خويش آنها را استنساخ نموده است.
علامه مشكل مهمى در اين كتب يافت و آن تنوع فراوان عناوين كتاب ها و تنوع موضوعات بود به طورى كه گاهى يافتن مطلب و موضوع دلخواه در آنها كارى بسيار مشكل و خسته كننده مى شد.
از سويى بيم آن مى رفت كه پس از چند سال يا چند دهه دوباره گرد غربت بر اين كتب بنشيند و زحمات علامه و معاصرانش عقيم بماند و احتمالا تمام نسخه هاى اين كتب نابود گردد.
به خاطر اين مسائل بود كه علامه مجلسى كمر همت بست تا «بحارالأنوار» را تأليف نمايد و اين ميراث و گنجينه عظيم را براى هميشه جاودان سازد.
از طرفى علامه همه چيز را در روايات و سنت نبوى و علوى مى ديد، لذا با آن كه در علوم مختلف قدم برداشت و راه هاى گوناگون علمى را سپرى نمود دوباره به سراغ اهل بيت عليهم السلام و سخنان آنان آمد.
او خود در مقدمه بحار چنين مى گويد: «من در آغاز جوانى بر دانش آموزى در انواع علوم حريص بودم و مدتى از عمر خويش را در استفاده از اين دانش ها سپرى كردم، ولى پس از انديشه در ثمرات اين علوم و تأمل در علم سودمند براى آخرت دريافتم كه زلال علم تنها از سرچشمه وحى و روايات اهل بيت عليهم السلام بدست مى آيد...».
بدين سان علامه كه علوم عقلى و نقلى گوناگون عصر خويش را خوانده و در هريك از آن ها استادى توانمند بود وجهه نظر خويش را معطوف به كلمات گهربار معصومين عليهم السلام نمود و تمام تلاش خود را در حفظ و تعليم و تعلم آن ها صرف كرد.
علامه با اين اقدام بى نظير دهها هزار روايت ارزشمند را از خطر نابودى نجات داد.
همکاران علامه مجلسی
علامه مجلسی برای اجرای چنین كار عظیمى از همكاران و شاگردان بسیاری كمك گرفته كه در برخى منابع شمار آنها را بالغ بر هزار نفر دانسته‌اند و كسانى چون میرزا عبدالله افندی، میرمحمد صالح حسینى، ملا ذوالفقار، ملا محمد رضا، عبدالله بن نورالدین بحرینى، نعمت الله‌جزایری وآمنه‌خاتون خواهرش را جزو همكاران وی شمرده‌اند[۱]
شيوه بيان مطالب
كتاب بحارالأنوار به كتاب هاى متعدد تقسيم شده كه هر موضوع كلى يك كتاب است. هر كتاب نيز داراى ابواب كلى است و زير مجموعه هر باب كلى باب هاى جزئى قرار دارد. برخى ابواب جزئى نيز داراى فصل هايى است كه زير مجموعه آنها هستند. شيوه چينش مطالب در بحار بسيار متأثر از كتاب كافى است، البته تفاوت هايى هم در اين بين ديده مى شود.
از جمله علامه برخى ابواب و كتب را براى اولين بار مطرح كرده مانند «كتاب السماء والعالم» و تاريخ انبياء و ائمه اطهار عليهم السلام.
در هر موضوع نيز ابتدا آيات قرآن مرتبط با آن موضوع آمده است. در صورت لزوم، توضيح و تفسيرى هم براى آيات بيان شده كه بيشتر استفاده علامه از تفسير «مجمع البيان» طبرسى و «مفاتيح الغيب» فخر رازى است.
پس از آن روايات هر باب به تفصيل آمده است. روايات با ذكر سند كامل و مأخذ نقل ذكر شده است.
روايات تكرارى از يك يا چند منبع آدرس داده شده و اختلافات در سندها يا متن روايات مشابه در كتب گوناگون تذكر داده شده است.
در بسيارى موارد علامه مجلسى با عنوانى مانند «بيان» توضيحات و شرح هايى بر روايات زده كه بسيار از حيث مطالب و موضوعات متنوع است، به طورى كه جمع آورى اين شرح ها و بيان ها خود چند جلد كتاب ارزشمند مى شود.
تاريخ تأليف
ابتداى نوشتن بحار در سال 1070 هجرى بود و تا سال 1103 هجرى ادامه يافت.
البته مجلدات بحار به ترتيب تأليف نگشت. بلكه كاملا متفرق آماده شدند مثلا در سال 1077 هجرى جلد دوم بحار تمام شد و پس از آن جلد پنجم و سپس يازدهم آماده گشت. جلد دهم در سال 1079 هجرى به اتمام رسيد و پس از آن جلد نهم كامل شده و جلد سوم نيز در سال 1080 به اتمام رسيد.
آخرين مجلد بحار نيز جلد چهاردهم آن بود كه در سال 1103 هجرى كامل گشت. (اين ارقام مجلدات بر اساس ترتيب 25 جلدى علامه است.)
تعداد و محتوای مجلدات بحار الانوار
بحارالأنوار توسط مؤلف در 25 جلد تنظيم شد. البته به جهت طولانى شدن جلد 15 اين جلد به 2 مجلد تقسيم شد و رقم مجلدات بحار به 26 رسيد. دارالكتب الاسلاميه همين 26 جلد را در 110 جلد چاپ نموده كه جلد 54 - 56 آن فهرست ها و آدرس هاى كتاب مى باشد.
متأسفانه علامه مجلسى فرصت پاكنويس قسمت دوم جلد 15 تا پايان كتاب را نيافته است. (به جز جلد 18 و 22)
اين مجلدات توسط ميرزا عبدالله افندى، صاحب رياض العلماء كه از شاگردان علامه بوده پاكنويس شده است. به همين خاطر شيوه نگارش اين مجلدات با بقيه كتاب بسيار متفاوت است و برخى عناوين باب ها خالى است و روايتى در آن ها ديده نمى شود. توضيحات و بيان هاى علامه نيز در اين قسمت از كتاب كاهش چشمگيرى دارد.
فهرست بحار الانوار
موضوعات مطرح شده در بحار الانوار به ترتیب مجلدات آن به شرح زیر می‌باشد:
جلد اول: این جلد مشتمل بر 40 باب شامل کتاب عقل و جهل، فضیلت علم و علما و طبقات آنها، حجیت اخبار و قواعدی که از آنها استخراج می‌شود، نکوهش قیاس با مقدمه مفصل درباره مصادر کتاب و توفیق مصادر ومطالب سودمند می‌باشد.
جلد دوم: مشتمل بر 31 باب شامل کتاب توحید و صفات خداوند و اسماء حسنای ذات الهی، توحید مفصل، رساله اهلیلجه.
جلد سوم:مشتمل بر 59 باب شامل کتاب عدل، مشیت، اراده، قضا، قدر، هدایت، ضلالت، امتحان، طینت، میثاق، توبه علل احکام، مقدمات مرگ و موخرات آن.
جلد چهارم: کتاب احتجاجات ومناظرات در 83 باب و تمام کتاب اما علی بن جعفر علیه‌السلام می‌باشد.
جلد پنجم: احوال پیامبران و سرگذشت آنها در 82 باب است.
جلد ششم: این جلد مشتمل بر 72 باب، شامل احوال پیغمبر اکرم و جمعی از پدران آن حضرت، شرح حقیقت معجزه و چگونگی اعجاز قرآن، شرح حال ابوذر،سلمان، عمار، مقداد و برخی دیگر ازبزرگان.
جلد هفتم: در مشترکات احوالات ائمه علیه‌السلام و شرایط امامت و چگونگی ولایت آنها و شئون غریبه و برتری آنها نسبت به پیغمبران سابق و ثواب دوستی آنها و فضیلت ذریه آن ذات مقدسه وپاره‌ای از مناظرات علماء در 150 باب.
جلد هشتم: فتنه‌هایی که بعد از پیغمبر روی داد، سیرت خلفا و آنچه در روزگار آنها اتفاق افتاد، جنگ جمل، جنگ صفین، جنگ نهروان، غارتگری معاویه از اطراف عراق ، احوال بعضی از اصحاب امیرالمومنین، شرح قسمتی از اشعار منسوب به آن حضرت و شرح برخی از نامه‌های آن وجود مقدس در 62 باب.
جلد نهم: احوال امیرالمومنین از ولادت تا شهادت، سرگذشت ابوطالب پدر آن حضرت و ایمان او و گروهی از اصحاب امیرالمومنین و روایات وارده در امامت امامان دوازده گانه در 128 باب.
جلد دهم: احوال حضرت فاطمه علیها السلام و امام حسن علیه‌السلام و امام حسین علیه‌السلام، خروج مختار وخونخواهی از قتله کربلا در 50 باب.
جلد یازدهم: احوال ائمه چهارگانه بعد از امام حسین یعنی امام زین العابدین علیه‌السلام، امام محمد باقر علیه‌السلام، امام جعفر صادق علیه‌السلام، امام موسی کاظم علیه‌السلام و جماعتی از اصحاب و فرزندان آنها در 46 باب.
جلد دوازدهم: شرح حال چهار امام قبل از امام منتظر یعنی امام رضا علیه‌السلام، امام محمد تقی علیه‌السلام، امام علی النقی علیه‌السلام، امام حسن عسگری علیه‌السلام. شرح حال بعضی از اصحاب آنها در 39 باب.
جلد سیزدهم: احوال حجت منتظر عجل الله تعالی فرجه در 36 باب.
جلد چهاردهم: آسمان و جهان (سماء و عالم) پیدایش آنها، اجزاء آنها مانند فلکیات، فرشتگان، جن، انسان،حیوان، عناصر، صید. طریق کشتار حیوانات، خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها و تمام کتاب طب النبی و کتاب طب الرضا در210 باب.
جلد پانزدهم: ایمان و کفر در سه بخش: ایمان و شرط آن و صفات مومنین و فضل آنها و فضل شیعه و اوصاف آنها. دوم: اخلاق حسنه و آنچه موجب نجات آدم از مهالک دنیاست. سوم: کفر وشعب آن و اخلاق رزیله که جمعا در 108 باب آورده شده است.
جلد شانزدهم: در آداب و سنن، زینتها و تجملات، نظافت، سرمه کشیدن، استعمال عطریات، شب زنده داری، خواب، سفر، منهیات و گناهان کبیره در 131 باب.
جلد هفدهم: مواعظ وحکم در باب 73 باب.
جلد هجدهم: در دو بخش: طهارت که مشتمل بر شش باب است. و بخش دوم: صلاة در صد و شصت و یک باب بعلاوه رساله «ازاحة العلة» شازان بن جبرئیل قمی.
جلد نوزدهم: نیز در دو بخش: فضایل قرآن و آداب آن وثواب و اعجاز آن. همچنین تمام تفسیر نعمانی در 130 باب. بخش دوم: درباره ذکر وانواع آن و آداب دعا و شروط آن، حرزها، دعا برای دردها، صحیفه ادریس و غیره در 131 باب.
جلد بیستم: زکات، خمس، صدقه، نماز، اعتکاف، اعمال سال در 122 باب.
جلد بیست و یکم: حج، عمره، احوال شهر مدینه و غیره در 84 باب.
جلد بیست و دوم: زیارتهایی که از ائمه معصومین نقل شده است در 64 باب.
جلد بیست و سوم: عقود و ایقاعات در 130 باب.
جلد بیست و چهارم: احکام شرعی تا کتاب دیات در 48 باب.
جلد بیست و پنجم: اجازات و تمام فهرست شیخ منتخب الدین رازی ، منتخب کتاب "سلافة العصر" سید علیخان شیرازی، اوایل کتاب اجازات سید بن طاووس، اجازه کبیره علامه حلی برای "بنی زهره" و اجازه شهید اول و دوم و غیره آن.
منابع بحارالأنوار
پيرامون منابع نقل علامه در بحار، توضيحاتى در مقدمه كتاب آمده است. ايشان در فصل اول از مقدمه نام 375 كتاب را به عنوان مصادر بحار آورده و به آثارى ديگر با كلماتى چون «و غيره» و «و ساير آثاره» اشاره نموده است.
اين منابع از حيث تنوع موضوعات بسيار گسترده اند و شامل كتب حديث، فقه، اصول، تفسير، رجال، انساب، تاريخ، كلام، فلسفه و لغت مى شوند.
به خاطر اشتهار كتب اربعه علامه از آن ها مطالب فراوانى نقل نكرده است. (به جز كافى كه بيش از 3500 مورد به آن استناد شده، و الا مثلا از من لايحضره الفقيه كمتر از يكصد مورد نقل دارد.)
در بين منابع، به جز كتاب «شهاب الأخبار» بقيه كتب كاملا شيعى است. (علامه قاضى نعمان بن محمد صاحب دعائم الإسلام را هم شيعه مى داند.)
بيشترين ذكر علامه مجلسى از كتب اهل سنت به جهت تأييد يا توضيح روايات است يا براى رد روايات عامه.
ميزان استفاده علامه مجلسى از منابع مختلف يكسان نيست. ايشان براى حدود 80 منبع از مصادر بحار اسم رمز مشخص كرده كه اين كتب در حقيقت منابع اصلى بحار هستند. بعضى كتب مانند طب الرضا عليه السلام، توحيد مفضل، مسائل على بن جعفر عليه السلام، فهرست شيخ منتجب الدين و كتاب أهليلجه به طور كامل در متن بحار آمده اند.
علامه به جز اين منابع از ديگر كتب بسيار كم استفاده كرده و در بيشتر موارد، آن كتب را در توضيح و شرح روايات استفاده نموده است.
علامه از برخى منابع ذكر شده در ابتداى كتاب اصلا استفاده نكرده مانند كتاب هاى «جمل العلم والعمل» و «المقنع» سيد مرتضى و «منتقى الجمان» و بسيارى از آثار ابن طاووس (شايد علامه قصد استفاده از آن ها را داشته اما به جهت مشكلات و موانع اتمام بحار و اتمام شرح بر مجلدات آن، موفق به اين كار نشده است.)
اعتبار منابع
علامه مجلسى با دقت و وسواس بسيار به اعتبار و عدم اعتبار منابع خويش مى نگريست. او در فصل دوم از مقدمه بحار بحثى مفصل در اعتبار منابع و نسخه هاى كتب آورده است. از جمله اين كه:
بسيارى از اين كتب انتسابشان به مؤلفين بسيار مشهور است به طورى كه علامه نيازى به بحث پيرامون اعتبار آن ها نديده است. برخى كتب چون احتجاج و غررالحكم كه اسناد روايات را حذف كرده اند چون رواياتشان مطابق ديگر كتب بوده معتبر دانسته شده اند.
از كتبى مانند عوالي اللآلي و تنبيه الخواطر كه روايات شيعه و سنى را مخلوط كرده اند بسيار كم استفاده شده. روايات برخى كتب همچون كتاب قاضى نورالله شوشترى چون در منابع مشهورتر عينا آمده از آن منابع نقل شده است.
از كتاب هاى مصباح الشريعه و ديوان امام على عليه السلام بسيار كم نقل شده، چرا كه سند ندارند و شباهت آن ها به كلام معصوم عليه السلام كم است.
علامه صحيح ترين و معتبرترين نسخه ها را در حد امكان به دست آورده، بنابر اين شهادت به صحت و اعتبار مصادر مورد استفاده اش در بحار داده است. البته اين به معنى قبول تمام روايات آن كتب نيست چنان كه علامه نيز گاهى در «بيان» هاى خويش به ضعف برخى روايات اشاره دارد.
شرح و مستدرك كتاب
آنچنان كه از سخنان علامه روشن مى شود. ايشان در ضمن تأليف بحار تصميم به نوشتن شرحى بديع و جامع بر بحار داشته است. همچنين قسمت «بيان» علامه در 13 مجلد از بحار بسيار كم است و روشن است كه علامه فرصت نوشتن آن ها را پيدا نكرده است.
مجلسى رواياتى نيز در دست داشته كه در بحار نياورده و بنا داشته آن ها را همراه با روايات جديدى كه بدست مى آورد در كتابى مستقل به عنوان «مستدرك البحار» جمع نمايد كه متأسفانه اجل به او مهلت نداد.
ترجمه
ترجمه هاى زيادى از بحار موجود است از جمله:
- ترجمه اى توسط يكى از علماى هندوستان براى شاهزاده سلطان محمد بلند اختر
- ترجمه اى با نام «عين اليقين» از حاج شيخ محمد تقى آقا نجفى اصفهانى، متوفاى 1332 هجرى
- «كشف الأسرار» از سيد اسماعيل موسوى زنجانى
- «بنادر البحار»، كه ترجمه و تلخيص بحار است. از سيد على نقى فيض الاسلام متوفاى 1406 هجرى. (مترجم نهج البلاغه و صحيفه سجاديه)
- ترجمه برخى قسمت هاى بحار مانند توحيد مفضل توسط خود علامه
تذكر: برخى از اين ترجمه ها از يك يا چند مجلد بحار به صورت پراكنده است.
مهمترين اثر
مهمترين و معروفترين اثرى كه پيرامون بحارالأنوار تاكنون تأليف شده، كتاب ارزشمند «سفينة البحار» است كه توسط محدث كبير حاج شيخ عباس قمى (متوفاى 1359 هجرى) تدوين شده است.
ديگر فعاليت ها
پيرامون اين اثر ارزشمند اقدامات فراوان ديگرى صورت گرفته كه شامل ترجمه هاى فراوان، تلخيص هاى متنوع، معجم هاى گوناگون و به شكل هاى مختلف و مستدركاتى هستند كه به جهت اختصار از ذكر نام آن ها خوددارى مى كنيم.
چاپ
- كتاب بحارالأنوار اولين بار در 25 جلد رحلى منتشر شد. اين چاپ سنگى معروف به كمپانى است.
- چاپ ديگر اين كتاب توسط دارالكتب الإسلاميه در 110 جلد تهيه شده است. از اين چاپ به دفعات مكرر افست شده و چاپ موجود در بازار همين نسخه است.
در يك چاپ از مؤسسه آل البيت عليهم السلام كه افست همان چاپ اسلاميه است. فهرست هاى بحار كه جلد 54 - 56 بوده به آخر كتاب منتقل شده، بنابراين شماره مجلدات از 54 به بعد با چاپ اسلاميه متفاوت شده است.
پی نوشت:
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بحارالانوار" از مهدي مطيع
منابع
- مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، نرم افزار معجم موضوعی بحار الانوار [لوح فشرده]، بخش کتابشناسی، معرفی کتاب "بحارالانوار"
- گلشن ابرار، زندگی نامه علامه مجلسی از حسن ابراهيم زاده(ج 1، ص 249)در دسترس در اندیشه قم [1]، بازیابی:25 آبان 1392
- علامه مجلسى [2]
- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مدخل "بحارالانوار" از مهدي مطيع در دسترس در سایت تبیان [3]، بازیابی:25 آبان 1392
