معجم موضوعی بحار الانوار

مرکز کامپیوتری تحقیقات علوم اسلامی که همواره سعی داشته، گامی نو در تولید نرم افزارهای علوم اسلامی بردارد با تولید نرم افزار « معجم موضوعی بحارالانوار» راهی تازه پیش روی پژوهندگان عزیز قرار می دهد تا به سهولت بیشتر به امر تحقیق در زمینه ی روایات و علم حدیث بپردازند.

در این برنامه متن کامل بحارالانوار بر اساس چاپ آخوندی (25 جلد)، قابل انطباق بر نسخه چاپ بیروتی (110 جلدی) قابل دستیابی است. ارائه پیش از 21929 کلید واژه، افزون بر 10871 نمایه ترکیبی، 13477 نشانی به همراه بیش از 122919موضوع بر داشت شده از خصوصیات این برنامه است.

استفاده از سه لغت نامه معتبر به محقق امکان می دهد که به مفاهیم کاربردی در حوزه ی فقه و اصول دست یابد و پژوهش خویش را به گونه ای شایسته سامان بخشد.

کاربر می تواند به جستجو در متن و عناوین ابواب کتب بپردازد و با ترکیب ریشه ها، کلید واژه و نمایه ها حوزه تحقیق خود را در حوزه ی موضوعات حدیثی برنامه گسترش دهد . ارجاع اصطلاحات هم عرض در نظام مترادفات، تفکیک اصطلاحات چند معنایی در نظام مشترکات، ارائه ی فهرست مفاهیم وابسته در نظام مرتبطات و نیز دستیابی به دو محیط مستقل کاربری، از امکانات مفیدی است که در این برنامه ارائه شده است.

امکانات برنامه

قابلیت های اصلی این برنامه در دو معجم لفظی و موضوعی ارائه شده است:

الف) معجم موضوعی

معجم موضوعی دارای امکانات فراوانی است که به این شرح است:

1. کلید واژه

بخش کلید واژه، شامل دو قسمت: کلید واژه و ریشه است . در قسمت «کلید واژه»، فهرست کلیدواژه ها شامل کلید واژه های اصلی، مترادفات و الفاظ مشترک فعال است و از چهار طریق ترتیب الفبایی، تعداد نمایه، تعداد موضوعات و مراحلِ وصول از کلید واژه به موضوع قابل تنظیم است.

قابلیت مرتبط محض، از دیگر امکانات این قسمت است که به وسیله ی آن، مجموع مرتبطات یک واژه به فهرست کلید واژه های اصلی اضافه می شود. ضمن این که از طریق گزینه ی پنجره ی مرتبطات می توان کلید واژه های اصلی مرتبط با کلید واژه ی جاری را در پنجره های جداگانه مشاهده کرد.

یکی از راه های گسترده کردن محدوده ی پاسخ ها به هنگام تحقیق، جست وجو از طریق کلیدواژه های هم خانواده است. با استفاده از امکانات موجود در قسمت « ریشه » می توان به تمامی کلید واژه های مشتق دسترسی پیدا کرد و جواب های مربوط به آن را مشاهده کرد. به منظور بالا بردن سرعت قابلیت ترکیب بین ریشه ها، کلید واژه های اعلام، اشخاص و کتب نیز به فهرست ریشه ها افزوده شده اند.

2. نمایه

یکی دیگر از بخش های معجم موضوعی « نمایه » است که دارای دو قسم اصلی با کارایی های متفاوت است. در قسمت « نمایه »، فهرستی از نمایه ها به ترتیب الفبایی ارائه شده است و به وسیله ی برگه ی « فهرست منتخب » می توان فهرستی از نمایه های دلخواه را فراهم ساخت و تحقیقات خود را در مورد آن ها سامان بخشید.

اما در قسمت « کلمات نمایه »، فهرستی از کلمات تشکیل دهنده ی نمایه ها مشاهده می شود که به ترتیب حروف الفبا چیده شده اند و می توان آنها را بر مبنای تعداد نمایه ها مرتب کرد و با انتخاب هر نمایه، به نمایه یا نمایه های مرتبط با آن ینز دست یافت.

3. موضوع

در این بخش نیز دو قسمت اصلی وجود دارد: در قسمت « موضوع »، موضوعات کتاب برنامه بر مبنای نام آنها به ترتیب حروف الفبای عربی و یا براساس تعداد فیش های هر موضوع فهرست شده اند.

برگه ی « فهرست منتخب » نیز امکان تهیه ی فهرستی از موضوعات با ویژگی های موردنظر را در اختیار کاربر می نهد، اما در قسمت « کلمات موضوع »، فهرستی از کلمات تشکیل دهنده ی موضوعات فیش ها قابل دستیابی است.

در حالت نخست، این فهرست به ترتیب حروف الفبا مرتب شده و در آن، امکان چینش کلمات براساس تعداد موضوع های هر کلمه وجود دارد.

4. نشانی

در صفحه ی نشانی فهرستی از فیش های تحقیقاتی به همراه شماره، عنوان، عناوین سرفصل و نشانی هر فیش قابل مشاهده است؛ افزون بر این فهرست نمایه ها و کلیدواژه های هر فیش به طور جداگانه در دسترس پژوهشگر قرار دارد.

قابلیت دیگری که در بخش نشانی ارائه شده، انتقال به « پژوهش » و دستیابی به متن مربوط به فیش جاری است. علاوه بر این می توان از امکاناتی چون پاسخ بعدی، پاسخ قبلی و نمایش کتاب انتخابی نیز بهره برد.

5. پژوهش

این بخش، جهت برای سامان دادن تحقیقات در قسمت های مختلف برنامه، در نظر گرفته شده است؛ از این رو، از جمله کاربردی ترین و مهم ترین قابلیت های برنامه است. در دیگر بخش های اصلی، یعنی کلید واژه، نمایه، موضوع، نشانی، نمایش و جستجو گزینه های متعددی چون کلید واژه، نمایه، موضوع، نشانی و متن گنجانده شده که از طریق آنها می توان به بخش پژوهش منتقل شد و روند تحقیقات را در آنجا ادامه داد.

ب) معجم لفظی

امکانات معجم لفظی عبارت است از:

1. نمایش

فهرستی از عناوین و مطالب کتاب انتخابی به همراه متن مربوط به آن، در این بخش گنجانده شده است و کاربر می تواند از قابلیت گزینش جلد و صفحه ی کتاب از راه های مختلف بهره مند شود؛ به گونه ای که با انتخاب شماره جلد مورد نظر به صفحه نخست همان جلد از کتاب منتقل می شود و با درج صفحه ی موردنظر، همان صفحه از کتاب نمایش داده می شود. از قابلیت های دیگر این بخش، تطبیق فهرست با متن انتخابی است که مشاهده ی عنوان باب و فصل و متن پژوهشی را امکان پذیر می سازد.

به منظور انجام پژوهش های تطبیقی و مقایسه مباحث مختلف با یک دیگر، امکان مطالعه ی همزبان دو بخش مختلف متن کتاب با استفاده از گزینه ی مقایسه در برنامه پیش بینی شده است که از جمله ویژگی های مهمّ بخش نمایش است.

2. جستجو

از ویژگی های کاربردی این بخش، جست و جو در متن و جست و جو در عناوین، فصل ها و ابواب کتاب جاری است؛ هنگامی که « جستجو در متن » فعال باشد، فهرست کلمات متن کتاب به صورت الفبایی در دسترس قرار می گیرد و می توان به کاوش در متن کتاب مورد نظر پرداخت و چنان چه « جستجو در فهرست » فعال باشد، عملیات جستجو تنها در عناوین کتاب انتخابی انجام می شود.

همچنین امکانات ویژه ای برای فهرست سازی و انجام عملیات گوناگون در فهرست های ایجاد شده، در برنامه تعبیه شده است. با استفاده از این قابلیت پیشرفته می توان فهرست های پویا و متنوعی از کلمات را به شکل های مختلف تهیه کرده، آنگاه آنها را در متن کتاب جست و جو کرد و یا با یک دیگر ترکیب ساخت و پژوهشهای نوینی را به انجام رساند.

3. فرهنگ لغات

در این برنامه، سه لغت نامه ی معتبر العین، لسان العرب و مجمع البحرین جهت فهم معانی لغات دشوار گنجانده شده است. « فرهنگ لغات » دارای دو قسمت « ریشه » و « مشتق » با کارایی های متفاوت است.

4. سایر امکانات

استفاده از 3 محیط مستقل کاربری و نیز بهره گیری از امکانات پژوهشی متنوعی چون علامت گذاری، حاشیه نویسی و دستیابی به گزینه پژوهش فعال، دیگر قابلیت های این نرم افزار است.

معجم موضوعى بحارالانوار

اقيانوس گهربار كلام معصومان كه ميراث ماندگار ثقل اكبر و مفسر ثقل اصغر مى‏باشد،گنجينه‏اى بى‏پايان از معارف الهى و روشنى‏بخش زواياى حيات بشرى است و گرچه كتاب گرانسنگ بحارالانوار در بردارنده تمامى اين گنج‏هاى عظيم نيست ولى دريايى آكنده از نور است كه از چنين اقيانوسى فراخ به دست عالمى بى ‏بديل و گهرشناس گرد آمده و با نظامى منسجم نام بزرگترين دائرة المعارف روايى اهل بيت(ع) را بحق به خود اختصاص داده است.

هرچند غوطه خوردن در چنين دريايى با لذت انس با كلام اولياء الله همراه است و مطالعه برگ برگ چنين دفترى،زانو زدن در محضر تعليم عصاره‏هاى خلقت است؛اما فراخى كرانه‏هاى بى‏انتها و گونه‏گونى و فراوانى گهرهاى آن دستيابى به مقصود را بى‏مدد ناخدايان سخت‏كوش و غواصان دريادل دشوار و يا حتى گاه ناممكن ساخته است.از اين رو در هر دوران تلاش‏هايى صورت گرفته تا بازيابى احاديث آسانتر و سريعتر به انجام رسد تا هم بهره‏ورى پژوهش‏ها افزوده گردد و هم رغبت ناآشنايان به استفاده از چنين منبع لايزالى افزايش يابد.
از فهرست نگارى‏هاى گوناگون جامع يا منتخب بر بحارالانوار تا معاجم لفظى رايانه‏اى و مكتوب دوران معاصر گام‏هاى فراوانى برداشته شده است.مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى با توليد نخستين نرم‏افزار معجم لفظى بحارالانوار راهى را گشود كه سال‏ها بعد با تدوين معاجم لفظى مكتوب پى گرفته شد اما نياز به بازيابى مفهومى روايات همچنان خواسته‏اى ضرورى ولى بى‏پاسخ بود. نگارش كتبى همچون سفينةالبحار و يا مستدركات آن و تبويب و ارائه دسته‏بندى‏هاى متنوع از احاديث،گام‏هايى مبارك در چنين مسيرى بى‏انتها به شمار مى‏رود.مركز نيز از همان اوان تأسيس به همت بنيان‏گذاران و حاميان خويش به ويژه مقام معظم رهبرى حضرت آيت الله العظمى خامنه‏اى(مد ظله‏العالى)تلاش خود را در اين راستا آغاز نمود.

تهيه فرهنگ موضوعى بحارالانوار آرزويى ديرين بود كه از اواخر دهه شصت جمعى از فرهيختگان حوزه علميه قم را بر آن داشت تا با همراهى گروهى از متخصصان رايانه به تهيه نرم‏افزار معجم موضوعى بحارالانوار همت گمارند. اين مهم در ابتدا با چكيده‏نويسى روايات آغاز گرديد و كليه مجلدات كتاب كه تا آن زمان به شكل حروفى منتشر شده بود در دستور كار گروه بزرگى از پژوهشگران قرار گرفت.
در مرحله نخست از مجلدات 110 گانه بحارالانوار با حذف افزوده‏ها،اجازات،فهرست‏ها، و بخش منتشر نشده(مجلدات 34-29) 95 جلد چكيده‏نويسى گرديده و به طور ميانگين از هر حديث دو چكيده استخراج شد. تعداد اين چكيده‏ها كه بعدها نام موضوع را به خود گرفت بالغ بر يكصد و سى و چهار هزار عنوان مى‏باشد.
در وهله بعد محورهاى اصلى هر موضوع در قالب مدخل‏هايى مركب و دو ركنى به نام نمايه تعيين گرديد. با ثبت بيش از سيصد و هشتاد و شش هزار نمايه آشكار است كه براى هر موضوع بطور متوسط سه نمايه اختصاص يافته است.

تعداد فراوان محققان چكيده‏نويس و نمايه ساز،حجم انبوه اطلاعات توليد شده،عظمت كتاب بحارالانوار،تنوع مضامين،تعدد برداشت‏هاى ممكن از هر روايت،اهتمام بر استيفاى جميع جوانب و طول زمان انجام هر مرحله،از جمله عواملى است كه چنين كارى را همواره با مشكلات عديده روبرو خواهد ساخت. حال اگر ابتكارى و نوين‏بودن اين روش،عدم وجود ابزارهاى لازم همچون اصطلاحنامه‏هاى عمومى و تخصصى و بانك نمايه‏ها و واژگان منتخب و حتى محدوديت‏هاى فنى رايانه دوران آغاز اين حركت را به خاطر آوريم،دشوارى انجام طرحى چنين عظيم خود را بيشتر نمايان خواهد ساخت.

مجموعه‏اى از عوامل مذكور ضرورت افزودن مرحله ‏هاى هماهنگ‏سازى در هر مرحله را آشكار ساخت و زمانى بسيار طولانى را به خود اختصاص داد.هر چند حجم زمان صرف شده در اين مرحله در مقايسه با مراحل قبل چندان چشمگير نبود؛اما چون براى حفظ هماهنگى بيشتر و يكسانى افزونتر، از تعداد بسيار محدودترى از محققان بهره جسته مى‏شد،ساليانى از زمان توليد برنامه را مصروف نمود.
در مرحله بعد براى هر يك از نمايه‏ها كليدى‏ترين واژه‏ها و اصطلاحات با نام كليدواژه‏ها ثبت گرديد كه اين واژگان،محورى‏ترين عناوين هر روايت به شمار مى‏روند و گرچه در روند توليد،در آخرين مرحله ثبت مى‏گردند ولى در مسير بازيابى نخستين مرحله پژوهش را شكل مى‏دهند؛يعنى در هر تحقيقى بايد كليدى‏ترين و اصلى‏ترين محور هر خواسته را تعيين نمود و به اصطلاحى‏ترين شكل رايج بيان كرد و سپس اين واژه را در فهرست كليدواژگان جستجو نمود.پس از يافتن كليدواژه مقصود با انتخاب آن به فهرستى از نمايه‏ها دست خواهيم يافت كه هر يك به سبب داشتن قيدى افزونتر،نسبت به كليدواژه اصلى،مجموع روايات مربوط به آن كليدواژه را به گروههاى كوچكتر افراز مى‏كنند.با يافتن يك يا چند عنوان مورد نظر و با انتخاب آنها فهرستى از موضوعات آشكار خواهد گرديد كه هر يك از روايتى استخراج گشته‏اند و انتخاب هر كدام كاربر را به نشانى و متن كتاب بحارالانوار منتقل خواهد ساخت.

تعداد كليدواژه‏هاى بحارالانوار كه بالغ بر هفتصد و هفتاد و سه هزار عدد مى‏باشد،نشانگر انواع مسيرهاى بازيابى هر روايت است؛يعنى اگر دستيابى به هر حديثى را از طريق كليدواژه،نمايه و موضوع تصور نماييم،در برنامه حاضر مى‏توان به بيش از هفتصد هزار طريق مختلف به روايات دست يافت و با لحاظ تعداد احاديث بحارالانوار؛يعنى بطور متوسط براى رسيدن به هر حديث ده مسير مختلف در اختيار داريم.از سوى ديگر اين تعداد انبوه در فهرست كليدواژه‏ها در ضمن دوازده هزار اصطلاح غير مكرر مندرج شده كه بخوبى ميزان بالاى هماهنگى واژگان را به نمايش مى‏ گذارد.

از آنجا كه معجم موضوعى، فرهنگى مفهومى و معنا محور است؛تعدد معانى واژگان و دلالت الفاظ متعدد بر معناى واحد از عللى بود كه تدوين نظام‏هاى مشتركات و مترادفات را الزامى مى‏ساخت.در نظام مشتركات هر واژه به معانى مختلفى كه ممكن است از آن در برنامه حاضر اراده شوند،تفكيك مى‏گردد و در نظام مترادفات واژه‏هاى داراى معناى واحد به صورت ماشينى به واژه مرجح ارجاع داده مى‏شوند.
دقت در ثبت كليدواژه‏ها در عين آنكه مانع از همسان‏سازى مفاهيمى متفاوت بود كه داراى اختلافات معنايى دقيقى مى‏باشند ولى لزوم ارجاع بين چنين واژه‏هايى نظام مرتبطات را بنيان نهاد و ضرورت ارجاع مفاهيمى كه در معجم استخراج نشده بودند به معانى متقارب موجود،مرتبطات محض را پديد آورد.
اينك پس از گذشت 16 سال از آغاز اين تلاش بحمدالله مجموع اطلاعات فوق در قالب نسخه جديد نرم‏افزارهاى معجم موضوعى مركز به مشتاقان عرضه مى‏گردد كه خود دستاورد تلاشى طولانى در طراحى و توليد برنامه‏اى قدرتمند در عرصه فرهنگ‏هاى موضوعى است.

گرچه پديد آورندگان اين اثر به بسيارى از كاستى ‏هاى معجم حاضر آگاهند اما از تمام پژوهشگران و كاربران تقاضاى مساعدت دارند تا با ارسال خطاها و ايرادها و يا نقائص برنامه،مسئولان را در تقويت و اصلاح اين نرم‏افزار يارى نمايند.برخى از كاستى‏هايى كه هم اكنون در صدد برطرف ساختن آن مى‏باشيم و اميد است در قالب نسخه‏اى جديد به زودى به كاربران عرضه گردد عبارتند از:

1- در صورت تكرار روايتى در كتاب،هر مورد به صورت جداگانه موضوع بردارى شده ولى همان معناى واحد ممكن است با الفاظى متفاوت بيان شده باشند هر چند كوشيده‏ايم نمايه‏ها و كليدواژه‏ها را تا حد ممكن يكسان كنيم.

2- موضوعات رواياتى كه از 5 صفحه طولانى‏تر مى‏باشند بر اساس صفحات تفكيك گشته‏اند ولى در روايات كوتاهتر،موضوعات به آغاز حديث ارجاع مى‏دهند.پس از آنجايى كه ممكن است موضوع مورد نظر از بخش‏هاى پايانى روايات طولانى،استخراج شده باشد بايد براى يافتن متن متناظر تمام روايت (حداكثر تا 5 صفحه)را مطالعه نمود.هر چند اين روش وقت‏گير مى‏باشد ولى در مقايسه با جستجوى مطلب در يكصد و ده جلد بحارالانوار قطعا ناچيز مى ‏نمايد.

3- اگر در صدد فحص كاملتر در باره مفهومى هستيد در كنار اصطلاح اصلى به مفاهيم اعم،اخص و وابسته‏اى كه در فهرست مرتبطات عرضه مى‏گردند مراجعه فرماييد.وجود تفاوت‏هاى دقيق و غفلت‏هاى رايج در حين ذخيره يا بازيابى همواره مى‏تواند بخشى از پاسخ‏ها را از ديد شما پنهان سازد.

4- براى پرهيز از اعمال سليقه ‏هاى مختلف و جهت جلب اعتماد محققان به شيوه معاجم معنايى در نسخه حاضر تنها به استخراج موضوعات بيّن اكتفا كرده‏ايم و در گام اول فرهنگى عمومى از روايات اهل بيت(ع)را ارائه داده‏ايم.اميد است كه در نسخه‏هاى بعد بتوانيم بر اساس نيازهاى روز و طبق اصطلاحات رايج علوم و فنون به ويژه در حوزه علوم انسانى معجمى جامعتر را در اختيار محققان قرار دهيم.

5- درك معانى بلند سخنان معصومان(ع)و عرضه آنها در قالب موضوعاتى موجز و گويا بويژه در حجمى چنين فراوان خالى از خطا نخواهد بود ولى حتى اگر استخراج موضوعات و ارتباط آنها با متن روايات محل تامل محققان باشد،اطلاعات برنامه عرضه كننده نظامى الفبايى از معارف دينى و سلسله روابط درونى مفاهيم مذكور است كه خود مى‏تواند به عنوان دستاوردى مستقل به كار آيد.

6- فهرست ريشه كليدواژه‏ها از امكانات جانبى نطام برنامه معجم موضوعى است كه مى‏تواند ياريگر محققان در دستيابى به شكل منتخب اصطلاحات و مشتقات باشد.اما چون مرحله ثبت ريشه‏ها هم اكنون در حال انجام است،متاسفانه برنامه حاضر فاقد فهرست مذكور مى‏باشد.

در پايان بايد خاطر نشان ساخت كه گروههاى فراوان پژوهشى،فنى و اطلاع رسانى در تهيه و تدوين فرهنگ حاضر نقش داشته‏اند كه ذكر نام و اشاره به تلاش‏هاى ايشان را به وقتى ديگر مى‏گذاريم ولى در اين ميان از حجج اسلام حاج شيخ عباس يزدانى و حاج شيخ عبد المجيد سالم كه سالها مسئوليت بخش حديث مركز را بر عهده داشته‏اند و هم اكنون در ميان ما جا نداشته و به ديار باقى شتافته‏اند،ياد مى‏كنيم.اميد داريم عرضه اين نرم افزار بركات علم نافع و حسنات حيات ايشان را تداوم بخشد.

ربنا تقبل منا انك انت السميع العليم‏

خرید معجم موضوعی بحار الانوار