طلاب علوم دینی از تلاش و پرکاری علامه مجلسی درس بگیرند

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، همایش بزرگداشت علامه محمد تقی مجلسی، معروف به مجلسی اول در ادامه سلسله همایش های حیات دوباره به همت جامعة المصطفی العالمیه واحد اصفهان به هدف زنده نگاه داشتن مفاخر و مظلومیت زدایی از خاندان مجلسی ها در مؤسسه نشر معارف اهل البیت (ع) اصفهان برگزار شد. به همین بهانه، ‌حجت‌الاسلام عبدالرحیم عقیقی بخشایشی‌، نویسنده و پژوهشگر حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری رسا به بررسی ابعاد شخصیتی علامه محمد تقی مجلسی پرداخته است که در نوشتار ذیل تقدیم خوانندگان می شود.

رسا ـ شخصیت علامه مجلسی در دوران حضور وی در حکومت صفوی چگونه تبیین می شود و موقعیت وی از نظر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی آن زمان چگونه بوده است؟
علامه مجلسی یکی از شخصیت های بزرگ جهان تشیع است. وی با توجه به موقعیتی که در تشکیلات صفوی داشت و نیز گرایشاتی که صفویان نسبت به تشیع داشتند، از طرفی با برخوردهایی که در زمان تشیع از سوی اهل تسنن استانبول یعنی دوران خلافت خلفای ترک صورت می گرفت، علامه مجلسی پرچمدار نهضت شیعه گرایی و دفاع از اهل بیت عصمت و طهارت(ع) بود.

علامه مجلسی از نظر موقعیت اجتماعی، فرهنگی و سیاسی در یک وضعیت بسیار مطلوب زندگی می کرد و شاید بالاترین مقام روحانی مطرح در آن زمان بود. اگرچه علمایی مانند محقق کرکی، شیخ بهایی، مرحوم میرداماد و فیض کاشانی هم هر کدام در آن عهد با چند سال تفاوت زندگی می کردند، اما علامه مجلسی با توجه به این شرایط مناسب توانسته بود گروهی را دور خود جمع کرده، این گروه را تغذیه علمی و مالی کند و این افراد به نگاشتن و جمع آوری احادیث و مواریث اهل بیت عصمت و طهارت(ع) مشغول باشند.

رسا ـ چرا با وجود تلاش عده ای در تدوین و جمع آوری احادیث اهل بیت(ع)، در کتاب ها و نوشته های علامه، اسمی غیر از ایشان نیامده است؟
این نکته بسیار خوبی است که به آن اشاره شد. با توجه به شرایط حساس آن زمان و این‌که همکاران علامه تحت الشعاع شخصیت علمی و فرهنگی وی قرار گرفته بودند، از این رو در کتاب ها و نوشته های علامه اسمی غیر از خود ایشان نیامده است. 

جمع آوری یکصد و ده جلد کتاب در عرصه های مختلف از عمر محدود بشری خارج است و انسان نمی تواند بدون دستیار و همکار این مجموعه گرانسنگ را تألیف کند. این نکته را هم متذکر می شوم که بحارالانوار تنها اثر علامه نبود و غیر از آن کتاب های دیگری مانند حلیة المتقین، حق الیقین، عین الیقین و کتاب های متعدد عقیدتی، کلامی و اخلاقی دیگر نیز توسط ایشان تدوین شده است. 

رسا ـ آثار علامه مجلسی در چه زمانی تدوین شده است و وی از تدوین آنها به خصوص بحارالانوار چه اهدافی را دنبال می کرد؟
آثار وی یک دائرة‌المعارف به تمام معنا، بسیار مرتب و منظم از عهد قرن یازدهم است. هدف علامه مجلسی جمع آوری تمامی آثار اهل بیت(ع) بود، البته معلوم نیست تمام احادیث و میراث های فرهنگی اهل بیت(ع) به طور دقیق و مستند جمع آوری شده باشد، اما نظر علامه گردآوری این آثار بود. البته محققان پس از او به بررسی این آثار پرداخته و صحت و سقم مطالب را جدا و تفکیک کرده اند. جمع آوری این مجموعه گرانسنگ به جهت از بین نرفتن روایات اهل بیت(ع) صورت گرفت که کار بزرگی در آن عصر بوده است.

رسا ـ بحارالانوار را یک موسوعه علمی می دانید یا این‌که آن را تنها یک جمع آوری صرف قلمداد می کنید؟ 
موسوعه بحارالانوار تنها گردآوری نیست. حتی علامه در ذیل و پیرامون برخی از احادیث نظریاتی را در این مورد بیان داشته، حاشیه ها و تعلیقاتی نیز نوشته است. در آغاز بحارالانوار اشاره می کند: «اینچنین نیست تمام مطالبی که آورده ام از نظرم صحیح باشد بلکه تنها هدفم این بوده که آثار از بین نرود». 

برخی که به هدف مرحوم مجلسی درباره جمع آوری احادیث توجه نداشتند، تصور می کردند اطلاعات علامه مجلسی کم است و از خود می پرسیدند: «علامه چطور یک حدیث صحیح یا ضعیف را در این کتاب آورده»، عظمت علمی علامه را زیر سؤال می بردند. آنان به نکته اصلی که حفظ احادیث بود واقف نبودند و نمی دانستند که یک حدیث ممکن است در برخورد با یک مصلحت و یک موقعیت خاص از سوی ائمه اطهار(ع) صادر شده باشد. 

رسا ـ توجیه شما از حضور علامه در دربار شاه و استفاده ایشان از حکومت چیست؟
زمانی این سؤال درباره سید ابن طاووس و یا خواجه نصیرالدین طوسی مطرح می شد که چرا در نظام مغولی چنگیزخان وارد شده اند و با آنان همکاری می کنند. گروهی که دائماً این سؤال خوره ذهنشان شده بود می گفتند: «مگر می شود یک عالم و روحانی در حد بالایی از مقام علمی و معرفت با یک حکومت جائر همکاری کند». به این سؤال در جای خود پاسخ گفته شده است، اما شرایط علامه مجلسی با سید ابن طاووس و خواجه نصیرالدین طوسی فرق می کند. در آن زمان به قدری شیعیان از دست برادران ناصالح خود زجر کشیده بودند که حتی اعمال چنگیز در مقابل اعمال آنان ناچیز بوده است. گاهی فرار از بدتر به بد را به این دوران لقب داده اند. 

برای توضیح بهتر این مطلب شرایط انسان در حال مرگ را تجسم کنید که جز غذای حرام چیزی برای خورد ندارد. آن موقع است که علما گفته اند استفاده از غذای حرام مانند گوشت خوک به قدری که از مرگ فرد جلوگیری کند، موردی ندارد. و یا در مورد حرامیت شراب که در عین حال استفاده دکتر از آن برای ساخت دارو مجاز می شود و علما برای تجویز آن فتوا داده اند، هرچند از نظر اخبار گفته اند خداوند متعال در حرام شفا قرار نداده است.

در زمانی که در حواشی ایران ضعیف آن روز، افاغنه برای مسلمانان مشکل ساز شده بودند و از سوی خلافت عثمانی ظلم های بسیاری به شیعیان تحمیل می شد، حکومت صفوی یک نوع حکومت مذهبی پوشیده از بطن تشیع تلقی می شد. هرچند این وضعیت تا آخر حکومت صفوی نیز ادامه پیدا نکرد اما در آغاز کار، حکومت صفویه با یک رویکرد مذهبی تشکیل شده بود. فاصله روحانیت با دربار مانند زمان پهلوی نبود که از تعالیم و عقاید اسلام انحراف داشته باشند و حضور یک عالم در تشکیلات طاغوت به عنوان زیرپا نهادن تمام ارزش ها و مقدسات روحانی محسوب شود. صفویه در آغاز حکومت محقق کرکی و سپس مقدس اردبیلی را از نجف به ایران دعوت کردند که محقق کرکی به تشکیلات صفویه وارد شد و مقدس اردبیلی از این کار امتناع کرد. شاه عباس صفوی در ابتدای تشکیل حکومت خود می گوید: «من اجازه حکومت را از محقق کرکی گرفته ام». این یعنی ولایت فقیه را اجرا می کنم و وابسته به فقاهت و فقه شیعه هستم. 

بررسی شرایط آن روز با ابزار امروز ممکن نیست، یعنی قیاس مع الفارق است. در زمانی که ظلم عثمانی ها و تهاجم مختلف گروه های دیگر شیعیان را در رنج شدیدی قرار داده بود، گویا وجود حکومت صفوی یک هدیه الهی بود. به خصوص این‌که شاه اسماعیل صفوی و سپس شاه عباس اول و دوم در ابراز ارادت به ساحت مقدس اهل بیت(ع) کوتاهی نمی کردند. 

رسا ـ آیا علامه مجلسی در نفوذ به دربار و استفاده از موقعیت آن زمان برای ترویج معارف اهل بیت(ع) موفق بوده است؟
علامه مجلسی در نفوذ به دربار برای ترویج معارف اهل بیت(ع) موفق بوده است. هرچند پادشاهان صفوی از روحانیان به عنوان پل پیروزی خود استفاده می کرده اند، اما هدف علامه مجلسی با توجه به موقعیت آن زمان ترویج معارف شیعه بود که در این مسیر موفق هم بوده است. 

اگر به وضعیت امام رضا(ع) در عهد مأمون نیز توجه کنیم خواهیم دید که امام رضا(ع) از این فضا توانست با دهریه، صوفیه و گروه های انحرافی دیگر که در حوزه اسلام پدید آمده بودند مبارزه کرده، آنان را منکوب و حقیقت اهل بیت(ع) و شریعت را پالایش کند. البته مأمون هم از ورود امام رضا(ع) به دربار هدف های سیاسی خود را داشت. صفویه هم در مورد علامه مجلسی اهداف سیاسی خود را دنبال می کرد. در نظر داشته باشید که هیچ معلوم نیست علامه بدون حکومت صفوی در تدوین این همه آثار گرانبها و نشر معارف دینی موفق می بود. با در نظر گرفتن وضعیت آن روز که مرتب اهل تسنن مقابل اهل تشیع قرار می گرفت، خون شیعیان را حلال می دانست و مرتب نه تنها از نظر فکری بلکه عملی اقدام می کردند، تشکیل یک حکومت قدرتمند شیعی برای علمای شیعه یک سپر بلا بود. 

رسا ـ علامه مجلسی در چه بخش های می تواند برای طلاب علوم دینی الگو باشد؟
طلاب علوم دینی از تلاش و پرکاری علامه مجلسی درس بگیرند و آن را الگوی خود قرار دهند. علامه از تمام دقایق و ثانیه های وقت خود استفاده می کرد. بحارالانوار، عین الیقین و حلیة المتقین زیر نظر ایشان اداره می شد، این در حالی است که یک بار دیدن یکصد و ده جلد کتاب بحارالانوار چند سال طول می کشد چه رسد به این‌که هر کدام این آثار از یک منبع و دست نوشته گردآوری شده باشد. 

استفاده از فرصت ها یعنی شناخت زمان نیز از جمله مواردی است که طلاب علوم دینی باید به آن توجه کنند. علامه مجلسی در آن وضعیت دشوار که اهل تسنن، صوفیه و عارف نماها در مقابل مکتب اهل بیت(ع) قیام کرده بودند، علاوه بر آن، اخباری ها هم تلاش می کردند مسائل دینی را از عقلانیت بیرون آورده و تنها به احادیث، هرچند ضعیف عمل می کردند، توانست با شناخت زمان از فرصت های به دست آمده بهترین استفاده را ببرد. در آن زمان، انحرافات فراوانی در درون حوزه تشیع به وجود آمده بود که علامه مجلسی توانست با استفاده از سپر صفویه در مقابل این انحرافات بایستد. 

طلاب علوم دینی با توجه به تهاجم فرهنگی، تهاجم وهابیت و حملات مختلفی که از نواحی گوناگون به حوزه علم و دین تشیع وارد می شود خود را مجهز کرده و تلاش کنند. طلاب جوان و مستعد با علم روز آشنا شوند و و از حریم تشیع دفاع کنند. ابزار دفاع را در خود آماده کنند و از ثانیه ها بهره بگیرند تا بتوانند خدمتی به مکتب امام جعفر صادق(ع) انجام دهند.

رسا ـ برگزاری مراسم بزرگداشت فلاسفه و محققان شیعه تا چه اندازه در ترویج معارف اهل بیت(ع) مؤثر است؟ ضمن این‌که به آسیب های آن اشاره می کنید، برای افزایش بار علمی این مراسم چه پیشنهادهایی دارید؟
برگزاری کنگره ها و کنفرانس های مختلف درباره بزرگداشت فلاسفه و محققان شیعه در ترویج معارف اهل بیت(ع) بسیار مفید است، اما برخی از این نشست ها با ریخت و پاش های بسیار همراه است که یقیناً روح تجسس، تعلم، تحقیق و گسترش علم با این موارد اسراف سازگار نیست. هزینه های گزافی که در این مراسم صرف پذیرایی می شود اگر صرف چاپ آثار علمی شود یا این‌که این هزینه به علما و محققان پرداخت شود تا اهل علم حقیقی و افرادی که تخصص دارند از این امکانات استفاده و آثار بیشتری را تألیف و ارائه دهند، بسیار مناسب است.

این مراسم آسیب های دیگری نیز دارد که نمایش قدرت در مسؤولان از آن جمله است. کنگره ای که در دو روز برگزار می شود با سخنرانی استاندار در روز اول و سپس فرماندار و دیگر مقامات کشوری همراه می شود که جز نمایش قدرت چیز دیگری نیست. 

تهیه کتاب های لازم و ملزومات مورد نیاز برای محققان دعوت شده به این مراسم، ارائه مقالات بسیار مناسب و پر محتوا، تحقیق از زوایای مختلف اجتماعی، عدم استفاده از افراد ثابت و استفاده درست از آثار ارائه شده در افزایش بار علمی این مراسم بسیار مؤثر است.

رسا ـ در پایان بفرمایید تاکنون چه آثاری از سوی حضرت عالی درباره علمای شیعه تدوین شده است؟
«فقهای نامدار شیعه»، «یکصد سال مبارزه روحانیت از میرزای شیرازی تا امام خمینی‌(ره)» شامل هفتاد مقاله چاپ شده در روزنامه اطلاعات از اوایل انقلاب و تألیف کتابی درباره مفسران شیعه با عنوان «طبقات مفسران شیعه» در مدت پنج سال از جمله آثاری است که در این زمینه تدوین کرده ام.

زندگی نامه دو هزار مفسر شیعه را در «طبقات مفسران شیعه» جمع آوری کرده ام و در مقابل وهابیت که می گویند شیعه قرآن را رها کرده و به اهل بیت(ع) توجه دارد، با سند و دلایل عینی نشان داده ام که شیعه هم قرآن را دارد و هم اهلبیت(ع) را. تنها یک دلیل آن این است که تاکنون دو هزار مفسر برجسته شیعه به جامعه تحویل شده است. 

این کتاب در پنج جلد، دوازده سال پیش یعنی سال 75 تدوین شده است که طی آن رهبر معظم انقلاب پس از خواندن آن بسیار خوشحال شده و به من فرمودند: «یکی از آرزوهای من همین کاری بود که شما به تنهایی انجام دادید،‌ ای کاش یک گروهی این کار را انجام می دادند». 

رسا ـ از این‌که وقت ارزشمند خود را در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید، تشکر می کنم. /920/گ402/ع