شرح احوال علامه مجلسی

شرح احوال علاّمه مجلسى

سيد عبدالحجت بلاغى

به كوشش : على صدرايى خويى

درآمد

سيد عبدالحجت بلاغى حسينى عريضى نايينى ، فرزند حجة الاسلام سيدحسين عريضى نايينى متولد ۱۳۲۲ق در نايين و متوفّاى ۱۳۳۵ ش ، يكى از دانشمندان شيعى معاصر است ۱ كه آثار چندى از تأليفاتش منتشر گرديده و از جمله آنهاست : «حجة التفاسير و بلاغ الاكسير» يا «من لا يحضره المفسّر والتفسير» كه در قم ، سالهاى ۱۳۴۵ ـ ۱۳۴۶ش ، ده جلد ، در شش مجلّد ، به چاپ رسيده ، «تاريخ نايين» ، «مقامات العرفاء» و «تذكره شمس العرفا» . 
يكى از آثار بلاغى ، كشكول وى است كه با نام «گلزار الحجة» به چاپ رسيده و بلاغى در آن ، آنچه كه از نوشته جات متفرّقه و

1.براى اطلاع بيشتر درباره شرح حال وى ر . ك : طبقات مفسران شيعه ، ج ۴ ، ص ۳۷۰ ـ ۳۷۱ ؛ مجله راهنماى كتاب ، ش ۱۹ (سال ۱۳۵۵ش) ، ص ۷۲۹ ؛ دو رساله در تصوّف ايران ، منوچهر صدوقى سهامى ، ص ۸۷ ؛ الذريعة ، ج ۹ ، ص ۱۷۳ و ج ۲۱ ، ص ۳۹۱ .

پراكنده و تصاوير و سند در دست داشته ، به صورت دستنويس منتشر نموده است .
از ياداشت هايى كه بلاغى در «گلزار الحجه» آورده ، مطالبى است كه راجع به شرح حال علاّمه مجلسى ، جمع آورى و تحرير نموده است . بلاغى در نظر داشته كه كتاب مفصّلى در شرح حال مجلسى و خاندان وى بنگارد و بدين جهت ، شروع به جمع آورى اطلاعات در اين زمينه نموده و نامه هايى به شخصيت هاى عصر خود نگاشته و از آنها مطالبى را در اين زمينه درخواست نموده است . او آنچه از تتبّعات خود به دست آورده و مطالبى كه دانشمندان معاصر وى در جواب درخواست او ارسال نموده اند ، همه را به همان صورت مسودّه در «گلزار الحجه» به چاپ رسانيده است . 
يادداشت هاى بلاغى ، پس از وى مورد استفاده و مراجعه اهل فن قرار گرفته كه در برخى موارد ، اطلاعات وى منحصر و ذى قيمت است . لذا براى حفظ اين يادداشت ها و سهولت مراجعه اهل فن به آن ، با تغييرات اندكى ، آنچه از اين يادداشت ها مربوط به علاّمه مجلسى و خاندان وى است ، در اينجا آورده مى شود ، شايان ذكر است كه از ميان اين يادداشت ها، مطالب مربوط به شيخ الاسلام ها و امام جمعه هاى اصفهان ، چون ارتباطش با موضوع مورد نظر ، كمتر بوده و همچنين تفصيل شرح حال حافظ ابو نعيم اصفهانى ، به جهت آنكه در مصادر ديگر به طور مفصّل آمده حذف گرديده است . 
و آخر دعوانا أن الحمد للّه رب العالمين 
على صدرايى خويى 
رمضان ۱۴۲۰

الحمد للّه رب العالمين والصلوة على سيدنا ونبينا محمّد وعلى آله الطيبين الطاهرين .

۱ ـ اساتيد علاّمه ملاّ محمّد باقر مجلسى

۱ ـ ملاّ محمّد تقى مجلسى، پدر علاّمه مزبور.
۲ ـ ملاّ محمّد صالح مازندرانى.
۳ ـ ملاّ حسنعلى شوشترى (تسترى) فرزند ملاّ عبداللّه ، صاحب مدرسه ملاّ عبداللّه در اصفهان.
۴ ـ ميرزا رفيعا (امير رفيع الدين محمّد بن حيدر طباطبايى نايينى).
۵ ـ مير محمّد قاسم قهپايه اى (كوپايى = كوه پايه اى).
۶ ـ ملاّ شريفا اژه اى (محمّد شريف بن شمس الدين محمّد رويدشتى اصفهانى).
۷ ـ امير شرف الدين على بن حجّة اللّه حسنى حسينى شولستانى.
۸ ـ شيخ حسن بن شهيد ثانى، متوفّا در نود سالگى به سال ۱۱۰۳ .

۹ ـ مير محمّد مؤمن بن دوست محمّد استرآبادى، شهيد در مكّه معظّمه به سال ۱۰۸۸ . 
۱۰ ـ سيد محمّد، مشهور به سيد ميرزا جزايرى، فرزند شرف الدين على بن نعمت اللّه موسوى جزايرى. 
۱۱ ـ شيخ عبداللّه بن جابر عاملى، از خويشان مادر علاّمه مجلسى. 
۱۲ ـ شيخ محمّد بن حسن حُرّ عاملى. اجازه بين ايشان و علاّمه مزبور، مُدَبَّج است؛ يعنى هم اجازه داده و هم اجازه گرفته. 
۱۳ ـ ملاّ محمّد طاهر بن محمّد حسين شيرازى نجفى قمّى، متوفّا به سال ۱۰۹۸ . 
۱۴ ـ قاضى امير حسين. علاّمه مزبور در صحّت كتاب «فقه الرضا» به قاضى اعتماد كرده. 
۱۵ ـ ملاّ محسن كاشانى، يعنى فيض صاحب كتاب «الوافى». 
۱۶ ـ سيد على (خان) بن نظام الدين احمد حسنى حسينى شيرازى هندى، متوفّاى به سال ۱۱۲۰ كه با علاّمه مجلسى اجازه مدبّج دارند. 
۱۷ ـ محمّد محسن بن محمّد مؤمن استرآبادى. 
۱۸ ـ امير فيض اللّه بن سيد غياث الدين محمّد طباطبايى قهپايه اى.

۲ ـ شاگردان تحصيلى و يا مجاز از علاّمه مجلسى

[ميرزا عبداللّه افندى در «رياض العلما» در تعداد شاگردان علاّمه مجلسى گويد:] «شاگردان وى به هزار كس مى رسيدند». [و سيد نعمت اللّه جزايرى در «أنوار النعمانية» در اين رابطه مى نوسيد :] «متجاوز از هزار تن بودند». 
من بعضى از آنها را كه خدمت علاّمه تحصيل كرده اند و يا اجازه از ايشان رفته اند مى نويسم [به نقل از :] كتاب «الفيض القدسى». 

۱ ـ سيد نعمت اللّه جزايرى . 
۲ ـ مير محمّد صالح بن عبدالواسع خاتون آبادى، شوهر دختر علاّمه مجلسى. 
۳ ـ مير محمّد حسين بن مير محمّد صالح. 
۴ ـ ملاّ حاج محمّد بن على اردبيلى، مؤلّف كتاب «جامع الرواة». 
۵ ـ ميرزا عبداللّه ، مشهور به افندى، پسر عيسى بن محمّد صالح جيرانى تبريزى الاصل و اصفهانى المسكن، صاحب كتاب «رياض العلماء» در ده مجلّد. 
۶ ـ ملاّ ابوالحسن بن محمّد طاهر فتونى نباطى عاملى اصفهانى غروى. 
۷ ـ ميرزا علاءالدين محمّد گلستانه، صاحِب دو شرح بر نهج البلاغه. 
۸ ـ حاج محمّد طاهر بن حاج مقصود على اصفهانى. 
۹ ـ محمّد قاسم بن محمّد رضا هزار جريبى. 
۱۰ ـ شيخ محمّد اكمل. اين، پدر آقا باقر اصفهانى، معروف به بهبهانى است. 
۱۱ ـ ملاّ محمّد رفيع بن فرج جيلانى، معروف به ملاّ رفيعا، مجاور مشهد رضوى كه از اعاجيب روز گار بوده . 
۱۲ ـ شيخ سليمان بن عبداللّه ماحوزى بحرانى، متوفّا به سال ۱۱۲۷ . 
۱۳ ـ شيخ احمد بن شيخ محمّد بن يوسف خطّى بحرانى. 
۱۴ ـ شيخ محمّد بن يوسف بن على كنبار نعيمى بلادى كه در ۱۱۳۱ در بحرين به دست خوارج شهيد شده (در الفيض القدسى، بلادرى به اشتباه چاپ شده). 
۱۵ ـ ملاّ مسيح الدين محمّد شيرازى.

۱۶ ـ ملاّ محمّد ابراهيم سريانى. 
۱۷ ـ مير محمّد اشرف بن سيد عبدالحسيب. 
۱۸ ـ ملاّ عبداللّه يزدى. 
۱۹ ـ شيخ محمّد فاضل. 
۲۰ ـ حاج ابوتراب. 
۲۱ ـ حاج محمّد نصير گلپايگانى. 
۲۲ ـ شيخ محمّد (حُرّ عاملى) بن حسن ، صاحب كتاب «وسائل الشيعه» (نامش در اساتيد هم گذشت). 
۲۳ ـ صدرالدين سيد عليخان شيرازى (نامش در اساتيد هم گذشت و شماره هاى ۲۲ و ۲۳ با علاّمه مجلسى روايت مُدبَّج دارند. 
۲۴ ـ حاج محمود بن حاج غياث الدين محمّد اصفهانى 
۲۵ ـ سيد ابراهيم متوفّا به سال ۱۱۴۰ پسر امير محمّد معصوم حسينى قزوينى . سيد ابراهيم، پدر سيد حسين قزوينى (از استادان بحر العلوم) است . 
۲۶ ـ ملاّ محمّد بن عبدالفتاح تنكابنى ، معروف به سراب. 
۲۷ ـ آقا مير محمّد صادق مازندرانى. 
۲۸ ـ شيخ حسن بن ندى بحرانى. 
۲۹ ـ ملاّ عبداللّه مدرّس قزوينى طوسى ، پسر شاه منصور. 
۳۰ ـ سيد على امامى اصفهانى ، پسر سيد اسداللّه . 
۳۱ ـ ملاّ محمّد حسين طوسى بغمجى (بغمج از توابع خراسان است). بغجمى در «الفيض القدسى»، اشتباه چاپى است . 
۳۲ ـ شيخ عبداللّه بن نوراللّه ، صاحب كتاب عَوالِم. نور الدين در «الفيض القدسى»، اشتباه است . 

۳۳ ـ مير محمّد مهدى بن سيد ابراهيم (ش ۲۵) . 
۳۴ ـ مير محمّد صالح حسينى قزوينى. 
۳۵ ـ على اصغر مشهدى رضوى. 
۳۶ ـ محمّد صادق تنكابنى اصفهانى بن ملاّ محمّد (ش ۲۶). 
۳۷ ـ محمّد بن مرتضى، مشهور به نورالدين محمّد، پسر برادر ملاّ محسن فيض كاشانى است. 
۳۸ ـ ملاّ محمّد رضا بن ملاّ محمّد صادق بن ملاّ مقصود على مجلسى، ملاّ محمّد رضا ، پسر عموى علاّمه مجلسى است). 
۳۹ ـ ميرزا محمّد مشهدى ، صاحب تفسير «كنز الدقائق»، پسر محمّد رضا بن اسماعيل بن جمال الدين قمّى كه تفسيرش انفع از تفسير «صافى» فيض كاشانى و تفسير «نور الثقلين» شيخ عبدعلى بن جمعه عروسى است. 
۴۰ ـ ملاّ محمّد قاسم بن محمّد صادق استرآبادى. 
۴۱ ـ محمّد داود. 
۴۲ ـ مير عبدالمطّلب. 
۴۳ ـ ابراهيم گيلانى. 
۴۴ ـ جمشيد بن محمّد زمان كسكرى. 
۴۵ ـ امير عليخان جرفادقانى. 
۴۶ ـ سلطان محمود طبسى، خلاصه كننده «شرح نهج البلاغه ابن أبى الحديد» ، سلطان ، پسر غلامعلى طبسى است. 
۴۷ ـ محمّد حسين بن يحيى نورى.

رساله در بيان زكاة است كه بالغ بر پنجاه بيت است . 
رساله در بيان نماز شب است كه بالغ بر پنجاه بيت است . 
رساله در آداب نماز است كه بالغ بر يكهزار بيت است. 
رساله در بيان «السابقون السابقون» است كه بالغ بر پنجاه بيت است . 
رساله در بيان فرق بين صفات ذاتيّه و صفات فعليّه است كه بالغ بر دويست بيت است. 
رساله مختصرى است در تعقيب نماز كه بالغ بر يكصد بيت است. 
رساله در بيان بداء است كه بالغ بر يكصد بيت است. 
رساله در بيان جبر و تفويض است كه بالغ بر يكصد بيت است. 
رساله در بيان نكاح است كه بالغ بر پنجاه بيت است. 
ترجمه كتاب فرحة الغرى از سيد عبدالكريم بن احمد طاووس كه بالغ بر چهار هزار بيت است ؛ و كتاب در ذكر غرائب و كرامات است كه از مرقد مطهّر حضرت امير المؤمنين عليه السلام ظاهر شده است. 
ترجمه توحيد مفضّل كه بالغ بر دو هزار و هشتصد بيت است. ترجمه «توحيد مفضّل بن عمر» به چاپ رسيده. 
ترجمه توحيد الرضا عليه السلام كه بالغ بر هفتصد بيت است. 
ترجمه حديث رجاء بن ابى الضحّاك كه بالغ بر سيصد بيت است و اين دو ترجمه را در سفر خراسان نموده. 
ترجمه زيارت جامعه كبيره كه بالغ بر دويست بيت است . زيادت از امام هادى عليه السلام است . 
ترجمه دعاى كُميل كه بالغ بر دويست بيت است.

ترجمه دعاى مُباهله كه بالغ بر يكصد و پنجاه بيت است . 
ترجمه دعاى سمات كه بالغ بر دويست بيت است . شرح عربى علاّمه مجلسى بر دعاى سمات در كتاب «بحار الأنوار» مندرج است. 
ترجمه دعاى جوشن صغير كه بالغ بر يكصد بيت است. 
ترجمه حديث عبداللّه بن جُندب كه بالغ بر يكصد بيت است. 
ترجمه قصيده دعبل خزاعى كه بالغ بر پانصد بيت است. 
ترجمه حديث «ستّةُ أشياء ليس للعباد فيها صنع ، المعرفة والجهل والرضا والغضب والنوم واليقظة» كه بالغ بر يكصد وبيست بيت است. 
منشآتى است كه پس از مراجعت از نجف اشرف در شوق مراجعت به آن سرزمين نوشته بالغ بر سيصد بيت است. 
رساله صواعق اليهود است در بيان جزيه و احكام ديه كه بالغ بر يكصد و پنجاه بيت است . 
مناجات نامه كه بالغ بر يكصد بيت است. 
مشكاة الأنوار در بيان آداب قرائت قرآن و فضيلت آن و آداب دعا و شروط آن است. اين كتاب ، قريب چهار هزار بيت و غير از كتاب «مشكاة الأنوار» است كه مختصر كتاب «عين الحياة» است . 
پاسخ مسائل متفرّقه كه از آن جناب پرسش شده كه بالغ بر پنجاه هزار بيت است. 
رساله در بيان سهم ارث. 
شرح بر دعاى جوشن كبير. 
رساله در بيان زيارت اهل قبور.

رساله در بيان زكاة است كه بالغ بر پنجاه بيت است . 
رساله در بيان نماز شب است كه بالغ بر پنجاه بيت است . 
رساله در آداب نماز است كه بالغ بر يكهزار بيت است. 
رساله در بيان «السابقون السابقون» است كه بالغ بر پنجاه بيت است . 
رساله در بيان فرق بين صفات ذاتيّه و صفات فعليّه است كه بالغ بر دويست بيت است. 
رساله مختصرى است در تعقيب نماز كه بالغ بر يكصد بيت است. 
رساله در بيان بداء است كه بالغ بر يكصد بيت است. 
رساله در بيان جبر و تفويض است كه بالغ بر يكصد بيت است. 
رساله در بيان نكاح است كه بالغ بر پنجاه بيت است. 
ترجمه كتاب فرحة الغرى از سيد عبدالكريم بن احمد طاووس كه بالغ بر چهار هزار بيت است ؛ و كتاب در ذكر غرائب و كرامات است كه از مرقد مطهّر حضرت امير المؤمنين عليه السلام ظاهر شده است. 
ترجمه توحيد مفضّل كه بالغ بر دو هزار و هشتصد بيت است. ترجمه «توحيد مفضّل بن عمر» به چاپ رسيده. 
ترجمه توحيد الرضا عليه السلام كه بالغ بر هفتصد بيت است. 
ترجمه حديث رجاء بن ابى الضحّاك كه بالغ بر سيصد بيت است و اين دو ترجمه را در سفر خراسان نموده. 
ترجمه زيارت جامعه كبيره كه بالغ بر دويست بيت است . زيادت از امام هادى عليه السلام است . 
ترجمه دعاى كُميل كه بالغ بر دويست بيت است.

(ومادرانم)! هيچ گاه مرا يك چشم بهمزدن به خودم وامگذار ؛ زيرا اگر تو مرا باندازه يك چشم به هم زدن به خودم واگذارى ، البتّه به شرّ نزديك مى شوم و از خير دور مى گردم ؛ سپس وحشت مرا در قبر به آرامش مبدّل ساز و براى روزى كه تو را ملاقات مى كنم ، در حالى كه نامه اعمالم گسترده است ، نزد خود عهدى قرار بده كه در امان تو باشم.

ستايش و درود

ستايش ، خاصّ خدايى است كه او باقى مى ماند و بس ، و عظمت و سلطه و دولت او جاويد مى ماند و بس . او كسى است كه به قدرت و بقا تشرّف دارد ، و بندگانش را به مرگ و فناء مقهور ساخته است ، و دادن نعمتهاى ظاهر و باطن بر عهده اوست و بس ؛ و درود پياپى برسيد رسولان و فخر جهانها وشفيع گناهكاران ، محمّد بن عبداللّه ، خاتم پيامبران و بر اهل بيت پاكانش كه شفيعان روز جزايند بالخصوص وصىّ محمّد وحبيب او و جانشينش بر امّتش اميرالمؤمنين و اشرف الوصيّين.

سفارش در پيش درآمد وصيّتنامه

امّا بعد ؛ بالنتيجه اين ، وصيّت نامه اى است كه گنهكار خطاكار لغزشكار كوتاهى كننده نارسا ، محمّد باقر ، پسر ملاّ محمّد تقى (نامه عملشان به دست راستشان داده شود و به حساب آسان محاسبه شوند) به سوى فرزندانش و خويشانش و قبيله هايش و رفيقانش و همشهريانش و دوستانش و ساير مردم با ايمان ، وصيّت كرده است . به آنان وصيّت مى كنم (سفارش مى كنم) بشهادت دادن به اينكه غير از آن غيبِ مطلق ، معبودِ به حقّى نيست . يكتاست او و شريكى ندارد ، و به اينكه محمّد سيد انبيا و نخبه اصفيا ، بنده خدا و رسول خدا و پيامبر خدا وحبيب خدا و فدايى خداست ، و به اينكه اميرالمؤمنين على ، پسر ابى طالب و امامان يازده گانه از نسل على ، همانها كه آخر آنان قائم ايشان است ، معصوم اند ، مطهّرند ، و امامت و خلافتشان از خدا و از رسول خدا منصوص است ـ صلوات خدا بر پيامبر و بر امامان ، همگى ـ و اين امامان ، حجّتهاى خدايند بر مردم و بعد از سيدالمرسلين ، اشرف خلايق اند و به اينكه مرگ ، راست است ، و سؤال قبر ، راست است ، و بر انگيخته شدن مردگان ، راست است ، و آمدن به محشر ، راست است ، و رجعت كه فقط طايفه شيعه اماميّه به آن قائل اند ، راست است ، و به اينكه صراط و ميزان و حساب و بهشت و جهنّم ، راست است ، و به اينكه جميع آنچه را كه پيامبر ـ درود متّصل خدا بر او و آلش ـ آورده است ، همان گونه كه خود بيان فرموده و اوصياى آن حضرت واضح كرده اند ، راست است ، و به اينكه خدا همان غيب مطلق ، حقّ آشكار است (پوشيدگى و ابهامى در ثبوت و وجود او نيست). 

به خواست خدا بر آنچه گفته شد ، زنده مى مانم و بر آنچه گفته شد ، مى ميرم و بر آنچه گفته شد ، برانگيخته مى شوم .

سفارش

سپس مسلمانان و خودِ خطاكارم را سفارش مى كنم به تقواى خدا و متابعت فرمانهاى خدا ، و دورى از خشمگاه هاى خدا ، و توكّل بر خدا در جميع اُمور دنيا ودين ، و تمسّك به ريسمان محكم خدا ، يعنى پيروى آثار ائمه طاهرين ـ صلوات اللّه عليهم اجمعين ـ و كوشش تمام در نشر آثار امامان و ترويج اخبار آنان ؛ چه آنكه در اين زمان ، وسيله اى نمى دانم كه بتوان به درجات عاليه و سعادات باقيه دست يافت كه محكم تر از آن اخبار و آثار باشد ؛ و محقّقا آنچه از راههاى نجات به بركات ائمه هداة بر من آشكار شده ، در مصنّفات عربى و فارسى خودم ، به اندازه اى كه براى طالب حقّ و يقين كفايت كند ، بيان كرده ام ؛ بالخصوص در دو رساله عقايد و (كتاب) «حقّ اليقين» خودم ـ ولا حول و لا قوة إلاّ باللّه العلّي العظيم .

وصيّت علاّمه مجلسى به فرزندان خود

سپس البتّه من فرزندانم را سفارش مى كنم به موافقت با هم و ترحّم و عطوفت با يكديگر ، و اينكه كوچك ترشان احترام بزرگ ترشان را رعايت كند ، و بزرگ ترشان بر كوچك ترشان مهربانى كند و در هيچ چيزى از كارهاشان اختلاف نكنند كه بالنتيجه ، دشمنانشان بر آنها چيره مى شوند.

تعيين وصىّ و ناظر

و قرار دادم ولايت فرزندان خُردسالم (سالانم) را ، و پرداخت ديونم ، و عمل به وصايايم را به نور چشمم و پاره جگرم ، محمّد رضا ، به نظارت دو عالم عامل زيرك پرهيزكار دوستْ دلم و پسر برادرم ، مولانا محمّد نصير و سيد نيرومند علاّمه امير محمّد صالح ، با حضور هر دو ، و اگر هر دو حاضر نباشند ، هر كدام كه حاضر بودند . سپس بايد وصىّ و دو ناظر توافق كنند و بايد تراضى نمايند و اهتمام كنند ، محض خداى تعالى و براى رعايت بعض حقها كه بر آنان دارم ، اگر معترف اند كه براى من ، حقّى بر ذمّه آنان است .

موارد وصيّت

۱ ـ پس وصيّت اوّل من به آنان ، رعايت فرزندان صغير من و تعليمشان و تربيتشان است ، با لطف و نرمى ، و تنگ نگرفتن امر زندگانى است بر آنان. 
۲ ـ سپس پرداختن قرضهاى من است كه نزد آنان مظنون است ، گرچه بر حسب موازين شرعى ثابت نشده باشد ، و بايد در ابراء ذمّه من از حقوق خداى تعالى و حقوق مردم (بر من) كوشش خود به كار برند. 
۳ ـ و دوست مى دارم كه اگر در شهر اصفهان مُردم ، مرا در جوار پدرم ـ خدا روحش را پاكيزه كناد ـ دفن كنند ، اگر مكانى مناسب ميسّر شود ؛ گرچه به برداشتن صفّه اى باشد كه به خارج باز است تا حدّى كه احداث قبر و لحدى در آن ممكن شود ، به طريقى كه ضرر به آنچه زير آن است ، نرساند ، يا در ميان گنبد مقابل قبر پدرم ، در محلّى كه آقا جلال معرّف ، برادر دينى من ـ خدا او را توفيق بدهد ـ مى داند ؛ و اگر خريد مكانى نزديك به مدفن پدرم ـ روانش پاكيزه باد ـ ممكن شود ، مانند خانه حكيم كه سيد حسينعلى ، پسر خواهرم آن را گرفته است ـ زيرا امكان دارد از بالاى رهگذر عمومى يا زير آن ، راهى به يكديگر احداث كنند ـ در اين صورت بايد بخرند و وقف نمايند براى مدفن من و مدفن فرزندانم و خويشانم.

كتابهايى كه خود موصّى تصنيف كرده

۴ ـ سپس البتّه تصنيفات خودم را هر آنچه به خطّ خودم است ، خواه كلّ آن به خطّ من باشد يا بعض آن ؛ يعنى نسخه هاى اصل را بر كافّه مؤمنين وقف نمودم ، خواه آن مصنّفات عربى باشد يا فارسى ؛ و همچنين نسخه هايى كه از روى آن براى مردم نسخه برداشته ام و توليت آنها را به اصلح اولاد ذكورم تفويض كردم ؛ سپس به اصلح اولاد اولاد ذكورم ، و با تساوى در صلاح . پس توليت با اعلم است ، با تقدّم طبقه اعلى بر اسفل ؛ امّا صالحى كه آن نسخه ها را ضبط كند و به مستحقّ آنها برساند. 
و بافقد صالح بين اولاد ذكور و اولادِ اولادِ آنان ـ و العياذ باللّه ـ پس توليت مفوّض است ، به اصلح اولاد برادرانم ؛ سپس به اصلح اولاد دخترانم ؛ سپس به اصلح اولاد خواهرانم ؛ و با نبودن آنان ـ و العياذ باللّه ـ پس امر توليت ، مفوّض است به عالم مُحدّث موافق بامسلك من از شاگردانم ؛ خواه با واسطه شاگردم باشد ، خواه بى واسطه ؛ و با تعدّد و اشتباه در اصلح ، يا نزاع در جميع مراتب مزبوره ، پس توليت مفوّض است به كسى كه قرعه شرعيّه او را معيّن مى سازد . . .

ميرزا جعفر در قبر ملاّ محمّد على استرآبادى ۱ است. ۲ 
۱۸ ـ ملاّ محمّد مهدى بن حاج محمّد ظهير متوفّا در نهم جمادى الثانى سال ۱۱۸۰ .۳ 
۱۹ ـ ميرزا حسنعلى بن ميرزا محمّد باقر ، رديف ۱۱. ۴ 
۲۰ ـ ميرزا حيدرعلى شروانى ، فرزند رديف ۸ يعنى ملاّ ميرزا محمّد شروانى و دختر مجلسى اوّل. ۵ 
۲۱ ـ ميرزا رضا حسينى ، از علما و سادات . ۶ 
۲۲ ـ ملاّ زين العابدين بن ملاّ عبداللّه بن ملاّ محمّد تقى ، رديف ۲ . ۷ 
۲۳ ـ ميرزا محمّد صادق بن علاّمه مجلسى ، رديف ۳. ۸ 
۲۴ ـ ميرزا محمّد صادق امام جمعه ، آخرين امام جمعه. ۹ پسر ميرزا محمّد على ، رديف ۳۱ . 
۲۵ ـ مير عبدالباقى اصفهانى متوفّا در سال ۱۲۲۵ و او غير از مير عبدالباقى امام جمعه است . ۱۰ 
۲۶ ـ حاج مير سيد محمّد امام جمعه بن مير عبدالباقى متوفّا به سال ۱۲۲۴. ۱۱

------------------------------------------------------------------------

1.در رديف سى ام خواهد آمد .

2.همان ، ص ۲۳۲ .

3.همان ، ص ۲۳۴ .

4.همان ، ص ۲۷۶ .

5.همان ، ص ۳۰۹ .

6.همان ، ص ۳۲۶ .

7.همان ، ص ۳۴۸ .

8.همان ، ص ۳۷۹ .

9.همان ، ص ۳۸۲ .

10.همان ، ص ۴۰۴ .

11.تذكرة القبور ، ص ۴۰۵ .

راقم گويد : سال ۱۲۴۴ صحيح است و ۱۲۲۴ غلط است. ۱ 
۲۷ ـ ملاّ عبداللّه بروجردى بن حاج محمّد رحيم ، متوفّاى در ربيع الاول سال ۱۱۹۱. ۲
۲۸ ـ سيد علاءالدين محمّد گلستانه متوفّاى در ۲۷ شوّال سال ۱۱۰۰ . قبرش در اين بقعه يا در مقبره مقابل مسجد مصرى اصفهان است . به قولى در مقابل مقبره صاحب بن عبّاد است . وى خواهرش و يا دختر خواهرش همسر علاّمه مجلسى رديف ۳ مى باشد . ۳ 
۲۹ ـ مير على نقى ، متوفّاى در سال ۱۲۰۵. ۴ 
۳۰ ـ ملاّ محمّد على استرآبادى ، داماد مجلسى رديف ۲. ۵ 
۳۱ ـ ميرزا محمّد على امام جمعه بن ميرزا جعفر ، متوفّاى در نوزدهم ربيع الاول ۱۳۰۰. ۶ 
۳۲ ـ ملاّ محمّد كاظم بن ملاّ محمّد على متوفّاى در سال ۱۲۷۰. ۷ 
۳۳ ـ مخلص كاشانى . ميرزا محمّد از شعراى متوفّاى در مراحل ۶۰ سالگى. ۸ 
همگى از علماى به تفاوت درجات و نوعا داراى مؤلفات و مصنفات و رديف يك از عرفا بوده و رديف ۲ از علما و عرفاست و شرح حال و اسامى كتب

1.ر . ك : تذكرة القبور ، چاپ اوّل .

2.تذكرة القبور ، ص ۴۲۳ .

3.همان ، ص ۴۲۹ .

4.همان ، ص ۴۴۲ .

5.همان ، ص ۳۶۹ .

6.همان ، ص ۴۴۷ .

7.همان ، ص ۴۶۶ .

8.همان ، ص ۴۹۶ .

از مؤلفات مرحوم علاّمه مجلسى ثاني قدس سره غير آنچه سابقا اشاره شد ، كتب ذيل خطّى احقر است : 
۱) جلد دوم كتاب ملاذ الأخيار في شرح تهذيب الأخبار 
۲) رساله مفصّله در قصاص و حدود و ديات 
۳) رساله مختصر در صيغ نكاح 
۴) رسالة الجنة والنار كه تاريخ تأليف آن هزار و يكصد هجرى است و نسخه در ۱۱۱۹ نوشته [شده] و از روى نسخه اصل كه به خطّ مرحوم مجلسى بوده ، مقابله شده .
۵) رساله فارسيه مختصرى است كه در جواب سه سؤال كه از مرحوم مجلسى نموده اند ، نوشته است . عنوان سئوالها اين است : 
۱ ـ طريقه حكما و حقيقت و بطلان آن . 
۲ ـ طريقه مجتهدين و اخباريين . 
۳ ـ طريقه فقها و صوفيه . ۱

د) مكتوب حضرت آيه اللّه محمّد فيض قمى

بسمه تعالى شأنه العزيز 
به عرض مى رساند ، محترم تعليقه رفيعه ، واصل ، اميد وجود مبارك مقرون به

1.پايان مكتوب شيخ الاسلام زنجانى .

سلامتى و صحّت ، مشمول عنايات غيبيه بوده باشد . در باب كتب و رجال علمى خانواده علاّمه مجلسى از حقير استخبار فرموديد . چون در اين خط نبودم ، لهذا اطلاعاتى ندارم . شرح حال حقير را اگر خواسته باشيد ، آقاى ميرزا عباس فيض كه فعلاً در تهران است ـ ان شاء اللّه تعالى ـ نزد جنابعالى خواهند آمد . هرگاه شرحى خواسته باشيد ، ايشان نوشته ، خدمت جنابعالى خواهند داد . از خداى تعالى ، توفيقات و تأييدات آن وجود مبارك را خواهانم . والسلام عليكم و رحمة اللّه وبركاته .
الأحقر ، محمّد القمى فيض

ه ) پاسخ علاّمه محمّد قزوينى

آقاى سيد عبدالحجة بلاغى ، دام ظلّه العالي 
مرقومه شريفه مورخه ۲۵ آذر را فقط ديروز زيارت كرد و جوابا عرض مى كنم كه با نهايت تأسّف اينجانب هيچ گونه اطّلاعى از مراجع ترجمه احوال مرحومين مجلسيين و خانواده ايشان و رجال علمى اسره ايشان و كتب خطّى يا چاپى از تأليفات ايشان ندارم و هيچ وقت در اين مواضيع تتبّعى نكرده ام ؛ زيرا كه هميشه رساله «الفيض القدسى» مرحوم حاج ميرزا حسين نورى را به حقّ مصداق كامل : «كلّ الصيد في جوف الفراء حدّث عن الهجر ولا حرج» مى دانستم وهيچ وقت خود را محتاج به تتبّع جديدى در خصوص سوانح احوال مرحوم مجلسى معرض نمى كردم ، و همچنين در خصوص منشأ شهرت عاميانه كه «شصت مرده را در خواب بايد گرفت» ، براى استعلام از حال او هيچ اطّلاع خصوصى ندارم . 
با تجديد مراتب معذرت ، محمّد قزوينى

و ) مكتوب حضرت آيه اللّه العظمى سيدمحمدحسين بروجردى

بسمه تعالى 
با تراكم موانع و كثرت مشاغل ، از نوشتن جواب معذرت مى خواهم . 
والسلام عليكم و رحمة اللّه و بركاته 
۷ صفر ۱۳۶۶