شارح نامدار حدیث

علامه محمدباقر مجلسی از نامدارترین علمای شیعه در تاریخ اسلام است

علامه محمدباقر مجلسی، فرزند محمدتقی مجلسی سال ۱۰۳۷ هجری قمری در شهر زیبای اصفهان چشم به جهان گشود و همزمان با روزگار فرمانروایی واپسین شاهان شیعی مذهب صفوی می زیست، از جمله نامدارترین و سرشناس ترین علمای شیعه در سراسر تاریخ پرفراز و نشیب ۱۴۰۰ ساله اسلام است. وی که به تعبیر راجر سیوری، نویسنده کتاب ارزشمند ایران عصر صفوی، در باب الهیات شیعی مجدانه فعال بود، شهرتش را مدیون و مرهون نگارش آثار گوناگون در حوزه های متفاوت مذهب شیعه است. با وجود این، آنچه روشن است و هویدا می نماید کوشش فراوان مجلسی در ثبت، ضبط، نقل، شرح و تفسیر احادیث بود که اشتهاری دوچندان را برای او فراهم آورد.

برابر با تاریخ، محمدباقر مجلسی که پدرش محمدتقی، خود از جمله روات بزرگ حدیث بود، پس از طی مراحل مقدماتی آموزش، درس و بحث را از حدود ۱۴ سالگی آغاز کرد. وی در گذر روزگار به جز نزد پدر در محضر نام آورانی چون ملا محمدصالح مازندرانی، ملاحسنعلی شوشتری، میرزا رفیعا، شیخ عبدالله بن جابرآملی، شیخ علی جبل عاملی، ملامحسن فیض کاشانی، میرمحمد قاسم قهپایه ای، شیخ حسن بن شهیدثانی، میرمحمد استرآبادی، ملامحمدطاهر شیرازی و تنی چند از نامداران به تحصیل پرداخت.

ثمره سال ها تحصیل این فقیه نام آور که نفوذ بسیار بر واپسین پادشاهان صفوی ـ شاه سلیمان و شاه سلطان حسین ـ داشت و با پذیرش منصب شیخ الاسلامی در دستگاه دیوانی حکومت صفوی، ریاست امور دینی و قضایی را به دست گرفته بود، آن شد که اندوخته های خویش را دست کم به ۲ طریق به دیگران و آیندگان انتقال دهد:

۱) نگارش کتاب ها و رسایل متعدد

مجلسی در درازنای عمر خویش به نگارش کتاب های متعدد به پارسی و عربی دست یازید که از جمله مشهورترین آنها می توان به موارد زیر اشاره نمود:

الف) مجموعه عظیم بحارالانوار: این کتاب مشتمل بر ۱۱۰ مجلد است و به زبان عربی نگارش یافته است. علامه مجلسی خود در آغاز جلد اول این کتاب یادآوری می کند که افرادی را به شرق و غرب جهان فرستاده و آنها نسخه های آثار حدیثی شیعه را از گوشه و کنار جمع آوری کرده و به اصفهان آورده اند و در تألیف بحارالانوار از آنها استفاده و به این ترتیب میراث حدیثی شیعه را از زوال و نابودی مصون نموده است. گفتنی است، علامه در همان جلد اول، منابع و مآخذ مورد استفاده خود را معرفی و آنها را قابل اعتماد شمرده و مولفان آنها را موثق پنداشته است. با وجود این، امکان نقد آنها براساس ملاک های تعریف شده حدیث شناسی وجود دارد، چنان که یکی از محققان و صاحب نظران معاصر، کتاب «مشرعه البحار» را در ۲ جلد در این زمینه نوشته است. این نکته را نیز نباید از خاطر دور داشت که برخی از روشنفکران مذهبی معاصر بویژه علی شریعتی، مجلسی را به سبب نسنجیدن درجه اعتبار احادیث و روایت هایی که یاد کرده است مورد نقد قرار داده اند. هرچند به باور نگارنده این نکوهش و نقد بیشتر شایسته نامدارانی است که پس از مجلسی در عرصه پژوهش دین ظهور کرده اند، چرا که علامه خود بسیاری از احادیث را با عباراتی چون بیان، ایضا، توضیح مشخص و بقیه، تا اندازه ای به آیندگان واگذار کرده تا احادیث درست یا نادرست را از هم جداسازی کنند، اما این آیندگان هیچگاه چنین نکردند.

ب) مرآت العقول: این کتاب که به زبان عربی نگاشته شده و ۲۶ مجلد را شامل می شود، شرحی بر کتاب مشهور شیخ ابوجعفر محمد کلینی، اصول کافی، است که در آن پس از بحث درباره سندیت حدیث و رده بندی آن براساس تقسیم بندی متأخران، به شرح معنای احادیث پرداخته شده است.

ج) ملاذ الاخیار فی شرح تهذیب الاخبار: این کتاب نیز به زبان عربی نگاشته شده و مضمون آن شرحی بر کتاب معروف تهذیب الاحکام، اثر فقیه و عالم نامدار شیعه،شیخ طوسی است.

د) عین الحیات: علامه مجلسی آن را به پارسی نگاشت. عین الحیات، بر شرح فرموده پیامبر اکرم(ص) به ابوذر غفاری و بیان مواعظ، حکایات و اندرزهایی برگرفته از آیات و زندگی امامان دوازده گانه شیعه مشتمل است.

حیات القلوب: در ۳ جلد و به زبان پارسی نگارش یافته است. مجلد اول آن در بیان احوال پیامبران، دومین مجلد آن در بیان احوال پیامبر بزرگوار اسلام(ص) و جلد سوم، در بیان امامت است که ظاهرا مجلسی یارای آن نیافته تا آن را به سرانجام رساند.

از دیگر آثار محمدباقر مجلسی می توان به کتاب ها و رسایل الوجیزه فی الرجال، تحفه الزایر، حلیه المتقین، زادالمعاد، ربیع الاسابیع، جلاء العیون، رساله در بیان جنت و نار، رساله در بیان مناسک حج، رساله شکوک، رساله دیات، صواعق الیهود، علایم الظهور، مشکوه الانوار، شرح جوشن کبیر، اربعین و... اشاره کرد.

۲) پرورش شاگردانی مستعد

محمدباقر مجلسی که همواره انجام ریاضات شرعی و ضرورت جهاد با نفس را توصیه می نمود، پس از مرگ پدر، سالیان طولانی در مسجد جامع اصفهان به تدریس علوم مذهبی و پرورش شاگردان مستعد پرداخت.آنچه بدیهی می نماید، شمار شاگردان او به نسبت افزون بوده است. بایسته است یاد شود برخی منابع عدد اغراق آمیز هزار نفر را در این باره ذکر کرده اند. در برخی آثار هم از ۷۰ نفر از ممتازترین شاگردان او نام برده شده است. به هر ترتیب، آنچه روشن است، بسیاری از شاگردان مجلسی ادامه دهنده راه او شدند، به طوری که برخی از آنان در تاریخ مذهب شیعه بنام و مشهور گشتند. از جمله معروفترین این دست پروردگان می توان میرزا عبدالله افندی مولف کتاب ریاض العلما، سید نعمت الله جزایری، امیرمحمدصالح حسینی خاتون آبادی، حاج محمد طاهر اصفهانی، سیدعلی خان مدنی مؤلف کتاب ریاض السالکین،ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایی شیرازی، محمد قاسم هزارجریبی، ملا محمد بن عبدالفتاح تنکابنی، شیخ عبدالله بن نورالله ، صاحب کتاب عوالم، سلطان محمود طبسی، خلاصه کننده شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، محمدباقر بیابانکی، شیخ محمد بن حسن حر عاملی، صاحب کتاب وسایل الشیعه، صدرالدین سید علیخان شیرازی و... را نام برد. بایسته و شایسته است یاد شود شیخ حر عاملی و صدرالدین شیرازی در زمره استادان مجلسی هم بودند و گویا علاوه بر اجازه هایی که به علامه دادند از وی اجازه هم گرفته شده بود.

علامه محمدتقی مجلسی سرانجام در ۷۴ سالگی و در روز ۲۷ رمضان سال ۱۱۱۱ هجری قمری در زادگاهش اصفهان چشم از جهان فروبست و پیکرش در همان شهر و در کنار مزار پدرش در جامع عتیق اصفهان به خاک سپرده شد.

امیر نعمتی لیمائی